Έδωσε τη ζωή του για τη Μητέρα Πατρίδα στο Μπιζάνι, στη μάχη για την απελευθέρωση των Ιωαννίνων το 1912
Τον τελευταίο καιρό έφτασαν κοντά μας στα πλαίσια των ερευνών μας για τον 19ον και 20ον αιώναν της Κύπρου τεύχη του ξακουστού περιοδικού «ΕΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟΣ ΚΗΡΥΞ» που εκδιδόταν από την Μητρόπολη Κιτίου μετά το 1910 και αποτελεί ένα θησαυρό για τους εκκλησιαστικούς συγγραφείς, τους ερευνητές της Εκκλησιαστικής ιστορίας της νήσου Κύπρου και όσους επιμένουν στη ψηλάφηση της Ιστορίας των Ελλήνων της Κύπρου.
Μάρτυρας με ήθος και πατριωτισμό
Στις σελίδες του περιοδικού προβάλλουν και μορφές τιτάνιες στο ήθος και την πρωτοπορία τους, σεβόμενες την παράδοση και την ιστορία του τόπου. Μια τέτοια μορφή, μαρτυρική Ελληνική παρουσία συναντούμε στο τεύχος ΜΔ με ημερομηνία 31 Δεκεμβρίου 1912.
Ο Χριστόδουλος Σώζος ο ήρωας δήμαρχος της Λεμεσού ο μάρτυρας «ο πεσών ενδόξως προ των Ιωαννίνων τη 6η Δεκεμβρίου» μας υπενθυμίζει το ήθος μιας άλλης εποχής. Φιλοξενούμε το κεντρικό κείμενο του περιοδικού με τίτλο «ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΣ ΣΩΖΟΣ» και το μέρος «ΧΡΟΝΙΚΟΝ» που αφιερώνει το περιοδικό στη μνήμη του. Είναι εμφανής η αγάπη και η εκτίμηση που έτρεφε για το Σώζο ο Μητροπολίτης Μελέτιος Μεταξάκης.
«Βαρύ αλλ’ υπερήφανον πένθος εκάλυψεν από των μέσων του λήξαντος μηνός την Κύπρον άπασαν επι τω ακούσματι του ηρωϊκού θανάτου ανδρός εκ των εκλεκτότατων Κυπρίων, του δημάρχου Λεμεσού Χριστοδούλου Σώζου, πεσόντος ενδόξως προ των Ιωαννίνων τη 6 Δεκεμβρίου.
Ο ευκλεής θάνατος του Σώζου, περίλαμπρον στεφάνωμα βίου εξαίρετου, αφωσιωμένου πρώτιστα και μάλιστα εις την υπηρεσίαν της Πατρίδος, είτε ως γενέθλιος πόλις προ αυτού παρουσιάζετο, είτε ως όλη η Νήσος, είτε ως μεγάλη Ελλάς, αποτελεί νυν αδιάρρηκτον σύνδεσμον της ιδιαιτέρας ημών πατρίδος προς την ελευθέραν Μητέρα, αδιάλυτον αρραβώνα της ονειροπολουμένης εθνικής ημών αποκαταστάσεως.
Κατά τας υπερλάμπρους ταύτας ημέρας, καθ’ άς υπό τας επευφημίας της Οικουμένης απάσης σιδηρόφρακτος η ελευθέρα Πατρίς μας συμπληροί το γιγαντώδες έργον των Πατέρων του 1821 ο Χριστόδουλος Σώζος εισφέρει το τίμιον αίμα του ίνα ποτίση μετά του αίματος τόσων άλλων απανταχόθεν της ελληνικής γης ηρώων το μέγα δένδρον της πανελληνίου ελευθερίας, ου την σκιάν ζων και δρών εν μέσω ημών πάση δυνάμει ειργάσθη όπως επεκτείνη μέχρις ενταύθα.
Και καταλαμβάνει ο Χριστόδουλος Σώζος διά του υπέροχου θανάτου του εν τω εθνικώ ημών Πανθέω θέσιν παρά τον αρχιεπίσκοπον Κυπριανόν και τους μετ’ αυτού υπέρ της Κυπριακής ελευθερίας κατά το 1821 μαρτυρήσαντας.
Αι περιστάσεις δ’όντως ύφ’ας εγένετο η θυσία του Χριστοδούλου Σώζου εις το μεγαλείον της Πατρίδος ανυψούσιν αυτόν εις το υψηλόν επίπεδον των μεγάλων εθνικών ηρώων αυτοπροαίρετος κατέλιπεν προσφιλεστάτην σύζυγον και μονογενή παμφίλτατον υιόν, γέροντας γονείς και άλλους απροστάτευτους οικείους, πόλιν, ην, από ετών διατελών δημοτικός αυτής άρχων, ανύψωσεν εις επίζηλον μεταξύ των λοιπών Κυπριακών πόλεων θέσιν, πατρίδα δούλην, ήτις επεσπάτο από άκρας νεότητος την ενδελεχή μέριμνάν του και έσπευσεν εις την φωνήν της μεγάλης Μητρός, ήτις απαιτεί πάσαν θυσίαν μέχρι και αυτής της ζωής παρά των τέκνων της και ατρόμητος προσήνεγκεν υπέρ αυτής την υπερτάτην θυσίαν τις δύναται να περιγράψη ακριβώς την θυσίαν, τις να εικονίση το ακατάληπτον αυτής μεγαλείον;
Αι ωχραί αύται γραμμαί δεν έχουσι σκοπόν να εξάρωσι τον ουδαμώς δεόμενον εξάρσεως υπέροχον θάνατον του αειμνήστου Σώζου, ο Όμηρος και ο Πίνδαρος των σημερινών ανεκλαλήτων κατορθωμάτων της φυλής θα ασχοληθώσι περί τούτο όταν αναφανώσι, αλλ’ ο γράφων τας γραμμάς ταύτας ηυτύχησε να αποχαιρετίση επί της «Σαλαμίνος» αναχωρούντα εις τον πόλεμον τον αλησμόνητον Σώζον, και ενθυμείται ζωηρότατα την ενθουσιαστικήν αγαλλίασιν και την τελείαν γαλήνην μεθ’ ης μετέβαινεν εις εκτέλεσιν του υπέρτατου καθήκοντος, όπερ εξαίρει έτι μάλλον την υπέροχον προσωπικότητα του.
Το πένθος της ελευθέρας Μητρός και της ιδιαιτέρας Πατρίδος του Κύπρου το τοσούτον ζωηρόν και πάνδημον έκδηλωθεν ας χρησιμεύση ως συμπλήρωμα της Άνωθεν παραμυθίας εις την βαρυπενθή Σύζυγον, τους γέροντας γονείς και τους λοιπούς οικείους του, ο δε απαράμιλλος ηρωικός θάνατος Του, έστω το καύχημα αυτών και η τιμιωτάτη κληρονομιά διά το μονογενή Υιόν του.
Αιωνία σου η μνήμη, Χριστόδουλε Σώζε.»
ΧΡΟΝΙΚΑ Παγκύπριον και βαθύτατον υπήρξε τo πένθος επί την αναγγελία του ηρωϊκού θανάτου του αειμνήστου Δημάρχου Λεμεσού Χριστοδούλου Σώζου προ του Βιζανίου των Ιωαννίνων τη 6 Δεκεμβρίου, εκδηλωθέν διά πανδήμων μνημοσύνων εν πάσαις ταις πόλεσι της Νήσου και εν πολλαίς κώμαις, και δι απειραρίθμων συλλυπητηρίων τηλεγραφημάτων προς τον Δήμον Λεμεσού, ου προΐστατο ο αοίδιμος, και προς την πολυτίμητον Οικογένειάν του.
Το θλιβερόν γεγονός εγνώσθη ενταύθα το πρώτον διά τηλεγραφήματος του Π. Μητροπολίτου Κιτίου προς τον Αρχιμανδρίτην της Μητροπόλεως, εντελλόμενον να τελεσθώσιν ανά την επαρχίαν Κιτίου «μνημόσυνα υπέρ ηρωϊκώς πεσόντος Σώζου», και συλλυπητήριον πρός την σκληρά δοκιμασθείσαν Οικογένειάν του.
Εν Λάρνακι ετελέσθησαν μνημόσυνα εν πάσι τοις Ναοίς των δυο πόλεων, και εν μεν τω Μητροπολιτικώ προέστη του μνημόσυνου ο Αρχιμανδρίτης του θρόνου, εν δε τω του αγίου Λαζάρου είπε τον έπαινον του ενδόξου νεκρού ο κ. Μ. Γ. Νικολαίδης.
Επιβλητικώτατον ήτο το εν Λεμεσώ τελεσθέν πάνδημον μνημόσυνον, εν ω το υπερήφανον πένθος της Πόλεως εξήραν οι κ.κ Μιχ. Η. Μιχαηλίδης και Σπ. I. Αραούζος.
Εν Λευκωσία ετελέσθη πάνδημον μνημόσυνον εν τω ιερώ ναώ Φανερωμένης. Της επιμνημόσυνου τελετής προέστη η Α. Μ. ο Αρχιεπίσκοπος Κύπρου, όστις και κατέθηκεν επί του κενοταφίου στέφανον μετά καταλλήλου προσφωνήσεως, δι’, ης εξήρετο η αυτοθυσία του ηρωικώς πεσόντος ένδοξου τούτου τέκνου της Κύπρου. Λόγον επιμνημόσυνον είπεν ο κ. Ν. Καταλάνος.
Του πένθους συμμετέσχεν ενδεικτικώτατα και η Κυβέρνησις. Η Α. Ε. ο Αρμοστής συνελυπήθη την Οικογένειαν Σώζου διά του κ. Θεοδότου, τα δε Δικαστήρια Λευκοσίας, Λεμεσού και Αμμοχώστου, διέκοψαν τας εργασίας των τιμητικώτατα, ανεπετάσθησαν δε μεσίστιοι αι σημαίαι του Διοικητηρίου και Λιμεναρχείου Λεμεσού. Και τα Ελληνικά δ’ εκπαιδευτήρια και των τριών τούτων πόλεων διέκοψαν επι μίαν ημέραν τα μαθήματα των.
Το Δημοτ. Συμβούλιον Λεμεσού τιμών τον μεγαλουργόν και ηρωϊκόν Πρόεδρόν του απεφάσισε τη 18 Δεκεμβρίου, ευθύς μετά την αγγελίαν του θανάτου του να συλλυπηθή την Οικογένειάν του, να αναγγείλει επισήμως το θλιβερόν γεγονός εις πάσας τας εκκλησιαστικάς πολιτικάς και δημοτικάς Αρχάς της Νήσου, να πενθήση όλον το προσωπικόν του Δήμου επί ένα μήνα, το δε Δημοτ. Συμβούλιον επί μίαν εβδομάδα, να τελεσθή τη επιούση Κυριακή πάνδημον μνημόσυνον εν τω Ι. Ναώ της Αγίας Νάπας, να αναρτηθή εν τη αιθούση των συνεδριάσεων του Δημοτ. Συμβουλίου η εικών του εις αιωνίαν ανάμνησιν και να ονομασθή μία των οδών της πόλεως διά του ονόματος του, εις ένδειξιν τιμής και ευγνωμοσύνης, άνθ’ ων υπέρ του δήμου μοχθήσας ειργάσατο.
Εν τοις πρώτοις συνελυπήθη τους γονείς του αειμνήστου Σώζου η Ελλ. Κυβέρνησις διά του εν Λάρνακι Προξένου διά του εξής τηλεγραφήματος:
«Εκπληρών εντολήν της Βασιλικής Κυβερνήσεως παρακαλώ Υμάς όπως δεχθήτε τα θερμότατα αυτής συλλυπητήρια, προς α συνενώ τα εμά, επί σκληρή απωλεία Υμετέρου υπέροχου Υιού ηρωικώς επιτελέσαντος ύψιστον προς την πατρίδα καθήκον, τιμήσαντος γενέτειραν Κύπρον και επιστέψαντος μακρούς εθνικούς αγώνας διά της υπέρτατης αυτοθυσίας και αυταπαρνήσεως. Άννινος».
Ο Μ. Αρχιεπίσκοπος διά του εξής:
«Μιχαηλίδην Δημαρχεύοντα
Απουσιάζοντες εκ Λευκοσίας αργά ελάβομεν το τηλεγράφημα της θλιβεράς αγγελίας θανάτου αειμνήστου και προσφιλούς Σώζου.
Θερμά συλλυπητήρια Οικογένεια, Δήμω, Πατρίδι. Πλην οι υπέρ Πίστεως και Πατρίδος πίπτοντες ουκ αποθνήσκουσιν αλλά μεταβαίνουσιν εις ζωήν αγήρω. Όθεν θερμότερα συγχαρητήρια πάσιν επί τούτω. Αρχιεπίσκοπος»,
ο Π. Μητροπολίτης Κιτίου διά του επομένου προς τον Δήμον:
«Δημοτικόν Συμβούλιον, Συμπενθούμεν Δήμω στερηθέντι μεγαλουργού Προέδρου, αλλά και υπερηφανευόμεθα μετά Κύπρου ολοκλήρου, ήντινα ένδοξος θάνατος Σώζου έφερεν εγγύτερον αγκάλαις αθανάτου Μητρός. Κιτίου Μελέτιος», και του εξής προς την Σύζυγόν του. «Συμμεριζόμεθα μέγα πένθος σου. Έστω σοι πηγή παραμυθίας μέλλουσα υπερηφάνεια υιού σου επί ενδόξω θανάτω ήρωος πατρός αυτού»,
ο Π. Μητροπολίτης Πάφου κ. Ιάκωβος διά του επομένου:
«Μιχαηλίδην Δημαρχεύοντα Βαθύτατα αλγούντες και θρηνούντες απαρηγόρητα επί ηρωϊκώ θανάτω Σώζου, συλλυπούμεθα εγκαρδίως Δήμω Λεμεσού επί απωλεία τετιμημένου αυτού τέκνου», και οι εν Αθήναις βουλευταί Λεμεσού—Πάφου διά του επομένου, όπερ είναι και η επίσημος αναγγελία του ενδόξου θανάτου του :«Δημαρχεύοντα, Σώζος πίπτων ηρωικώς προ Ιωαννίνων την 6ην Δεκεμβρίου ανήγειρεν εαυτώ κάλλιστον ανδριάντα αιωνίου θαυμασμού Κυπριακής Πατρίδος. Βουλευταί Λεμεσού—Πάφου».
Αναρίθμητα είναι τα λοιπά συλλυπητήρια τηλεγραφήματα, εν οις πρωτεύουσι τα πάντων των εν τη Νήσω Δημαρχείων.
Ο θάνατος του αειμνήστου Σώζου προυξένησε, καθ’ α εξ Ηρακλείου Κρήτης πληροφορούμεθα, πολύ το άλγος εις τον Παν. Μητροπολίτην Κιτίου. Η Α. Πανιερότης έμαθε το θλιβερόν άγγελμα εν τη γενέτειρα αυτής κώμη Παρσά επί των κρητικών ορέων τη επιούση της εκεί αφίξεως αυτής, δια του εξής τηλεγραφήματος εξ Αθηνών του βουλευτού Λεμεσού — Πάφου κ. Ευγενίου Ζήνωνος :
Αθήναι, 12 Δεκεμβρίου.
Μητροπολίτην Κιτίου Ηράκλειον.
Μετά βαθύτατου άλγους αγγέλλω θάνατον Σώζου παρακαλούμεν επισπεύσατε επάνοδόν σας. Ευγένιος.
Η Α. Πανιερότης περίλυπος την ψυχήν ανέκοψε την προς την Ιεράπετραν πορείαν αυτής και επέστρεψε δια διημέρου πορείας εις Ηράκλειον όπως κατευθυνθή εις Αθήνας. Εξ Ηρακλείου δε πλην των πρός τον Αρχιμανδρίτην του Θρόνου Κιτίου, το δημοτικόν Συμβουλίον Λεμεσού και την κυρίαν Σώζου ανωτέρω μνημονευομένων τηλεγραφημάτων, απηύθυνε και τα εξής:
Ηράκλειον, 16 Δεκ. 1912. Ευγένιον Ζήνωνα
Αθήνας.
Δακρύω επί θανάτω Σώζου θλιβερόν άγγελμα έλαβον επί απόκεντρων ορέων. Αναχωρώ Τετάρτην, τηλεγραφήσατε λεπτομέρειας.
+ Κιτίου Μελέτιος.
Εις το τηλεγράφημα τούτο ο κ. Εύγ. Ζήνων απήντησεν ώδε: Αθήναι, 16 Δεκεμβρίου. Μητροπολίτην Κιτίου Ηράκλειον. Εφονεύθη έκτην Δεκεμβρίου μάχην προφήτου Ηλία, επίσης Χατζηιωάννου πληγωθείς νοσηλεύεται εδώ.
Ευγένιος
Η Αυτού Πανιερότης απαντώσα εις το τηλεγράφημα τούτο ετηλεγράφησε τα εξής:
Ηράκλειον 17 Δεκεβρίου. Ευγένιον Ζήνωνα δια Ευάγγελον Χατζηιωάννου Αθήνας. Αναστέλλω δάκρυα επί θανάτω Σώζου ίνα φιλήσω σην πληγήν Θάνατος εκείνου και αίμα τραυμάτων σου προσήγγισαν Κύπρον αγκάλαις Μητρός, + Ο Κιτίου Μελέτιος.
Γιάννης Πεγειώτης Ερευνητής Εκπαιδευτικός
Ο Δήμαρχος Λεμεσού που έδωσε τη ζωή του για τη Μητέρα Πατρίδα
Ο Χριστόδουλος Σώζος ανέκαθεν θεωρούσε την Ελλάδα ως μητέρα – πατρίδα και δεν δίστασε να δώσει τη ζωή του στο Μπιζάνι, στη μάχη για την απελευθέρωση των Ιωαννίνων το 1912.
Με το ξέσπασμα των Βαλκανικών Πολέμων, ο Σώζος είχε ήδη διαγράψει λαμπρή πορεία ως δικηγόρος και βουλευτής. Όντας εν ενεργεία δήμαρχος, επέλεξε να ταξιδέψει στην Ελλάδα κρυφά από την οικογένεια του και να καταταγεί στον ελληνικό στρατό ως εθελοντής.
«Πραγματικοί ηγέται δεν είναι εκείνοι που μονάχα υποκινούν τον λαόν αλλά εκείνοι που προκινδυνεύουν μαζί του», είχε πει σε ένα γιατρό φίλο του, όταν προσπάθησε να τον αποτρέψει.
Η επαφή με τον Ελευθέριο Βενιζέλο και η κατάταξη του
Όταν ο Ελευθέριος Βενιζέλος πληροφορήθηκε για την άφιξή του στην Ελλάδα, θέλησε να έρθει σε επαφή μαζί του. Έτσι κι έγινε. Τον δέχτηκε στο γραφείο του και του πρότεινε τιμητική θέση στο επιτελείο του στην Αθήνα. Με αυτόν τον τρόπο, δεν θα διακινδύνευε τη ζωή του στο μέτωπο. Ο Σώζος ωστόσο αρνήθηκε. Δεν δέχτηκε να ακούσει λέξη. Απαίτησε να σταλεί ως απλός στρατιώτης στην πρώτη γραμμή του μετώπου. Κατετάγη στο Α’ Σύνταγμα πεζικού του Διαδόχου.
Η μάχη στο Μπιζάνι
Ο Χριστόδουλος Σώζος έφυγε κρυφά από την οικογένειά του για την Ελλάδα Κατά τη διάρκεια της μάχης του Μπιζανίου για την απελευθέρωση της πρωτεύουσας της Ηπείρου, πολέμησε γενναία. Στις 6 Δεκεμβρίου του 1912, ο Χριστόδουλος Σώζος σκοτώθηκε, ενώ πυροβολούσε όρθιος, στο ύψωμα «Προφήτης Ηλίας».
Η εφημερίδα της Λεμεσού «Σάλπιγξ» είχε δημοσιεύσει την επιστολή του Σίμου Μενάνδου, συμμαθητή του Σώζου, στην οποία ως αυτόπτης μάρτυρας, περιέγραφε τη στιγμή του θανάτου του. «Ο Σώζος έπεσεν εμπρός μου. Εκ των 70 στρατιωτών της ενωμοτίας μου ελάχιστοι έμειναν άτρωτοι. Άλλοι εφονεύθησαν και άλλοι ετραυματίσθησαν. Οι νεκροί ετάφησαν αμέσως. Ο Σώζος επολέμησεν γενναιότατα, όταν είδε πλησιάσαντας εις τα χαρακώματά των τους Τουρκαλβανούς, ανεσηκώνετο και επυροβόλει όρθιος, τότε δε τον επήραν σφαίραι ταχυβόλου», έγραφε χαρακτηριστικά το απόσπασμα.
Μετά το πέρας του πολέμου, η πόλη των Ιωαννίνων έδωσε το όνομά του σε δρόμο της και έστησε την προτομή του, αναγνωρίζοντας τη θυσία, τη μεγαλοσύνη και τον ηρωισμό του. Η προτομή του Χριστόδουλου Σώζου στα Ιωάννινα δίπλα στη λίμνη.
Ο Χριστόδουλος Σώζος είναι ο μόνος δήμαρχος του ελληνισμού, ο οποίος έπεσε σε μάχη όντας απλός στρατιώτης.
