Οι επιλογές στη γλώσσα = ελευθερία τής γλώσσας- “ύφος” = οι γλωσσικές επιλογές μας
Το σημαντικότερο στην ανθρώπινη γλώσσα, πολύ λίγο συνειδητοποιημένο από τους ομιλητές της, ενίοτε και από γλωσσολόγους, είναι ότι η γλωσσική επικοινωνία μας, η γλώσσα μας κάθε στιγμή που μιλούμε η γράφουμε είναι αποτέλεσμα σειράς επιλογών σε όλα τα επίπεδα της γλώσσας, εμφανέστερα στο λεξιλογικό και το συντακτικό.
Το ότι η γλώσσα είναι προϊόν των επιλογών τού ομιλητή σε κάθε επικοινωνιακό γεγονός, σε κάθε γραπτό η προφορικό του κείμενο, σημαίνει πρώτα και πάνω από όλα ότι η γλώσσα μας δεν είναι αποτέλεσμα μηχανικών αυτοματισμών αλλά (περισσότερο ή λιγότερο) συνειδητών επιλογών. Που σημαίνει ότι η γλώσσα μας είναι προϊόν δημιουργίας τού ομιλούντος ανθρώπου ως σκεπτόμενου όντος.
Η σκέψη τού ανθρώπου και η πρόθεσή του να ανακοινώσει τις σκέψεις του στους άλλους ως νοήματα, ως ιδέες, ως μηνύματα γενικότερα τον οδηγεί σε συνεχείς γλωσσικές επιλογές σε λέξεις και γλωσσικές δομές, που τον βοηθούν να εκφράσει καλύτερα αυτά που θέλει να πει.
Συνήθως μάς διαφεύγει το αυτονόητο: ότι η ομιλία μας ―προφορική ή, ιδίως, γραπτή― είναι στην πράξη προϊόν σειράς επιλογών τόσο στο τι λέμε όσο και στο πώς το λέμε. Πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι κάθε στιγμή τόσο στην οργάνωση του περιεχομένου τής ομιλίας μας επιλέγουμε από πλήθος δυνατοτήτων και ενεργοποιούμε μερικές από αυτές, όσο και στη γλωσσική διατύπωση η τελική μορφή είναι αποτέλεσμα συγκεκριμένων επιλογών λεξιλογικών, γραμματικών, συντακτικών.
Δοθέντος ότι η σχέση περιεχομένου και μορφής δεν είναι σχέση 1 προς 1, αλλά μια ιδέα, ένα νόημα μπορεί να λεχθεί με περισσότερους τρόπους, υφίσταται εγγενώς όχι μόνο η δυνατότητα αλλά και η ανάγκη επιλογών.
Η μελέτη των λειτουργιών τού εγκεφάλου έχει δείξει ότι αυτές οι επιλογές γίνονται με εκπληκτικές ταχύτητες, ώστε να μην είναι πάντα συνειδητές και να φαίνονται μόνο στην κειμενική ανάλυση. Ωστόσο, είναι σε όλους γνωστό από την καθημερινή πράξη ότι γράφοντας ιδίως ένα κείμενο σταματούμε συνεχώς για να διαλέξουμε αυτήν ή εκείνη τη λέξη, μια άλλη σειρά των λέξεων ή μια άλλη συντακτική δομή (παθητική σύνταξη λ.χ. αντί ενεργητικής, ονοματική φράση αντί ρηματικής, φράση με πρόθεση αντί για απλό επίρρημα κ.ο.κ.).
Είναι τόσο σημαντικές οι επιλογές που κάνουμε στον λόγο μας και τόσο χαρακτηριστικές του τρόπου σκέψεως και της προσωπικότητάς μας, ώστε το σύνολο των συχνών επιλογών μας αποτελεί ό,τι ονομάζουμε ύφος, που είναι και αναγνωριστικό στοιχείο τού εαυτού μας. Από την προφορά (τις αρθρωτικές συνήθειες ενός ατόμου, πόσο ανοιχτό προφέρει τον φθόγγο [o] ή πως προφέρει το [r] ή το [f]) μπορούμε να αναγνωρίσουμε ποιος μιλάει, όπως από το ύφος του, δηλαδή από τις επιλογές του μπο-ρούμε να αναγνωρίσουμε ποιος είναι ο συγγραφέας ενός ποιήματος ή πεζογραφήματος.
Τελικά, ό,τι ονομάζουμε γλωσσική καλλιέργεια είναι η ικανότητα ενός ομιλητή, μέσα από τις γλωσσικές ευαισθησίες και τις γλωσσικές του εμπειρίες (διαβάσματα – ακούσματα) και γνώσεις, να κινείται σε διευρυμένο φάσμα λεξιλογικών και σημασιο-συντακτικών επιλογών. Αυτές είναι που πλουτίζουν την επικοινωνία του με ευστοχία νοηματική, με ποικιλία γλωσσική, με ακρίβεια και σαφήνεια και, γενικά, με ποιότητα λόγου που κάνει τη γλωσσική του επικοινωνία εύκολα κατανοητή και επικοινωνιακά αποτελεσματική.
Γεώργιος Μπαμπινιώτης
