Ταξίδι στη Μόρφου, τον παράδεισο της παιδικής μας ηλικίας
Να θυμηθούμε πρέπει και να μην ξεχάσουμε ποτέ. Να αγαπήσουμε τον τόπο μας πρέπει, με αγάπη μεγάλη που θα μας οδηγήσει και στο καθήκον μας. Για να καταξιωθούμε σαν Έλληνες και σαν Χριστιανοί.
Πρέπει να αναβαπτισθούμε στην Ελληνική κληρονομική μας αρχοντιά και να αναδυθούμε τρομεροί ακρίτες. Κι όσοι θέλουν να παζαρέψουν τη γη μας ας στρέψουν το πρόσωπο στον Πενταδάκτυλο που υψώνεται στα μάτια τους, σύμβολο σιωπηλής διαμαρτυρίας.
Να επιχειρήσει κανείς να παρουσιάσει μέσα σε στίχους το χαρακτήρα, την περιγραφή, την εικόνα ενός λαού και ενός τόπου, είναι σχετικά εύκολο. Όταν όμως αυτός ο τόπος είναι σκλαβωμένος και ο λαός ξεριζωμένος, τότε το επιχείρημα είναι κα δύσκολο αλλά και σκληρό.
Μέσα από κάθε μονοπάτι που ακολουθείς, μπροστά σε κάθε κτίριο που αντικρίζεις, σε κάθε λακκούβα που παραπατάς, σηκώνοντας το χώμα στα χέρια σου, κινδυνεύεις να παρασυρθείς και να χαθείς στα πολυποίκιλα συναισθήματά σου και από την άλλη να μην καταφέρεις να αποδώσεις το μεγαλείο ή να σκιαγραφήσεις έστω την αγιότητα και την ομορφιά τούτου του τόπου.
Με συναίσθηση του κινδύνου και της ευθύνης, θα προσπαθήσω να δώσω μια ιστορική, γεωγραφική, λαογραφική, πολιτιστική και οικονομική εικόνα του βορειοδυτικού τμήματος της Κύπρου, της περιοχής Μόρφου.
Η προσπάθεια τούτη γίνεται με αισιοδοξία, όχι σαν απλή αναφορά σ ένα κομμάτι της Κύπρου, αλλά σαν γνωριμία και τη σύνδεση με τόπους της ιδιαίτερης μας πατρίδας που δεν ξέρουμε όλοι. Πιστεύοντας το «ξέροντας πούθε έρχεσαι, ξέρεις και που πας», ας κάνουμε τη βουτιά αυτή στην ιστορία και στις ρίζες μας – το ανεξάντλητο θησαυροφυλάκιο αρχών και αξιών του έθνους μας – για να αντλήσουμε δυνάμεις και να ενισχυθούμε με κουράγιο, πείσμα και υπομονή.
Στόχος η αναμόχλευση και το ζωντάνεμα στη θύμησή μας, μιας περιοχής που μαζί με την Κερύνεια, την Αμμόχωστο, την Καρπασία και όλη την κατεχόμενη Κύπρο μαρτύρησε λεηλατήθηκε και υποδουλώθηκε από το βάρβαρο της Ανατολίας.
Είναι ανάγκη και καθήκον όλων να κάνουμε το ταξίδι τούτο το νοερό για να μην ξεχάσουμε και αδήριτη ανάγκη και χρέος να το πάρουμε πραγματικό.
Πάμε στη Μόρφου μαζί. Επιτρέψτε μου να γίνω ο ξεναγός σας. Πάμε να προσκυνήσουμε την εικόνα του Αγίου Μάμα να καταθέσουμε στεφάνι στον τόπο που ξεψύχησε ο ήρωας Χαράλαμπος Μούσκος, να καθίσουμε στις κερκίδες του θεάτρου των Σόλων, να μυρίσουμε τον ανθό της λεμονιάς, να γευτούμε τα γλυκά πορτοκάλια της Λεύκας, να νιώσουμε την αρμύρα της θάλασσας του Ξερού.
Η επαρχία Λευκωσίας είναι διαιρεμένη διοικητικά σε τέσσερα διαμερίσματα. Αυτά της Κυθρέας, της Ορεινής, της Μόρφου και της Λεύκας. Μέσα στο διαμέρισμα Μόρφου ενώ συμπεριλαμβάνονται χωριά, όπως η Άλωνα και η Πλατανιστάσα, δεν ανήκουν το Ξερό και τα περίχωρα, που οι κάτοικοί τους συνειδησιακά είναι Μορφίτες, γιατί είχαν άρρηκτες σχέσεις με την κωμόπολη, τόσο γειτονικές όσο εμπορικές και εκπαιδευτικές.
Γι αυτό το λόγο η μνήμη μας ξεφεύγοντας από τις τυπικές γραμμές που οριοθετούν το διαμέρισμα Μόρφου, θα επεκταθεί και πιο δυτικά ως τα ανάκτορα της Αίπειας και την Αγία Τηλλυρία, ενώ κάποια άλλα γραμμή, χαραγμένη με τη λόγχη και το αίμα, η γραμμή Αττίλα, θα μας περιορίσει στα κατεχόμενα χωριά. Αυτά θέλουμε να θυμηθούμε να γνωρίσουμε και να μην ξεχάσουμε.
Το Καπούτι την Αγία Μαρίνα, τη Σκυλλούρα, τον Άγιο Βασίλη, το Συριανοχώρι, το Χρυσηλιού, την Κυρά, τη Φιλιά, το Μάσσαρι, το Αργάκι, την Κατωκοπιά, την Αυλώνα, την Κάτω και Πάνω Ζώδια, το Πραστειό, τον Νικήτα, την Πεντάγυια, την Πέτρα, το Καλό Χωριό, το Περιστερωνάρι, το Καραβοστάσι, το Ξερό και τη Μόρφου, τη μεγαλύτερη κωμόπολη της Κύπρου με περισσότερους από δέκα χιλιάδες κατοίκους και δική της μητρόπολη από το 1973.
Σχεδόν όλα τα χωριά είναι κρυμμένα μέσα στον καταπράσινο Μορφίτικο κάμπο, που με απληστία απλώνεται από τους γυμνούς νότιους λόφους της οροσειράς του Πενταδακτύλου δίνει τροφή και στήριγμα στις ρίζες των πρώτων πεύκων του Τροόδους και σμίγεται με τους αφρούς της θάλασσας στη δύση. Είναι ο ίδιος κάμπος που ενέπνευσε τον αείμνηστο Λουκή Ακρίτα παιδί της γης τούτης να γράψει το ομώνυμο μυθιστόρημά του.
Η Θεά Μορφώ, η Αφροδίτη οπλισμένη
Αν μεταφερθούμε στην αρχαία Σπάρτη και ανασκαλίσουμε τα αγάλματα των θεών θα βρούμε τη θεά Αφροδίτη στο στρατόπεδο του πολεμικού λαού όχι με το γυναικείο πέπλο και τα στολίδια της σύμφωνα με τη θεότητα που αντιπροσώπευε αλλά με πολεμικό κράνος κοντάρι και ασπίδα να στέκεται δίπλα στον Άρη το θεό του πολέμου.
Μοναδικό μέρος της Κύπρου όπου η θεά της ομορφιάς φαινόταν οπλισμένη σαν στρατιώτης, ήταν η περιοχή Μόρφου, στην οποία κάτοικοι από τη Λακωνία ήρθαν και έκτισαν αποικία. Αυτοί έφεραν μαζί τους αυτό τον τρόπο λατρείας της Αφροδίτης και όπως στην πατρίδα τους, ονόμαζαν τη Θεά Μορφώ.
Είναι και αυτό το στοιχείο ένα λιθάρι στο κάστρο που λέγεται Ελληνική Κύπρος. Η πολιτεία των Λακώνων ονομάστηκε πόλη της θεάς Μορφώς στην αρχή και ύστερα πόλη της Θεομόρφου. Με τον καιρό παραλείπεται το πρώτο συνθετικό Θεό – και μένει η γενική – Μόρφου.
Οι τρομεροί «Ελληνικοί Δράκοι»
Οι συχνές και καταστρεπτικές επιδρομές των Αράβων, ανάγκασαν τον αυτοκράτορα του Βυζαντίου Τιβέριο Γ στις αρχές του όγδοου μ.Χ. αιώνα να στείλει στην Κύπρο όπως και στα παράλια της Μ. Ασίας τους τρομερούς «Απελάτες» τα γενναία ακριτικά σώματα, για να υπερασπίσουν την Κύπρο από τις επιδρομές των κουρσάρων Αγαρηνών.
Οι «Ελληνικοί Δράκοι» όπως αλλιώς λέγονται, για τον ατρόμητο χαρακτήρα και την ηράκλεια δύναμή τους, «οι λας των αρμάτων» έτσι τους μνημονεύει ο Λεόντιος Μαχαιράς, όταν έφτασαν στο νησί, στρατοπέδευσαν στο κάμπο της Μόρφου.
Ήταν οι πρώτοι που έφεραν στην Κύπρο τη λατρεία του μεγαλομάρτυρα της Παφλαγονίας του Αγίου Μάμαντα, για τον οποίο έτρεφαν βαθύτατο σεβασμό θεωρώντας τον οδηγό και προστάτη τους. Γι αυτό το λόγο είχαν για φυλακτό, ζωγραφισμένη τη μορφή του Αγίου στο «απελατίκι» το ρόπαλό τους.
Η εκκλησία του Αγίου Μάμαντα
Οι Ακρίτες έκτισαν στη Μόρφου πάνω σε αρχαίο ναό της Αφροδίτης μια μικρή εκκλησία όπου κατά μια παράδοση εναπόθεσαν και το θαυματουργό λείψανο του Αγίου που είχαν φέρει μαζί τους.
«Και βρύει μύρος και πολομά (κάνει) μεγάλα θαύματα εις ούλον τον κόσμον πληγαίας αγιάτρευτες και απού τον ζωγραφίζουν βρύει ιαματαείς την Λευκωσίαν εις την Λέμισσον εις την Αμμόχωστον εις την Κλαυδίαν» αναφέρει στο Χρονικό του ο Λεόντιος Μαχαιράς με το ιδιότυπο διαλεκτικό του ύφος.
Με τον καιρό η πρώτη μικρή εκκλησία μεγάλωσε και έγινε το ευλαβικό προσκύνημα όχι μόνο της Κύπρου αλλά και των Χριστιανών της κοντινής Μικρασίας που έρχονταν στο νησί μας φορτωμένοι ταξίματα και πλούσια δώρα για τον θαυμαστό Άγιο.
Την εποχή της Φραγκοκρατίας οι ορθόδοξοι έκτισαν μοναστήρι στο χώρο αυτό που λειτούργησε για χρόνια και όπου οι μοναχοί τον καιρό της Τουρκοκρατίας δίδασκαν στους νέους τα ιερά γράμματα και μουσική διαφυλάσσοντας την αγάπη στον Χριστό και την Ελλάδα.
Στη θέση της αρχικής εκκλησίας κτίστηκε και αργότερα ανακαινίστηκε ο μεγάλος ναός σε ρυθμό τρίκλητης Βασιλικής με τρούλλο που σώζεται μέχρι σήμερα.
Αυτό το ατίμητο στολίδι της Μόρφου και καύχημα της Κύπρου ολόκληρης αυτό το θρησκευτικό μνημείο το συνυφασμένο με τις ιερές μας παραδόσεις και προελεύσεις που μέσα στην πορεία του χρόνου όχι μόνο διασώθηκε αλλά μεγαλούργησε ήρθε ο βάρβαρος της Τουρκίας για να λεηλατήσει και να μετατρέψει σε σταύλο προβάτων.
Στην Πεντάγυια
Αφήνουμε τη Μόρφου για να κινηθούμε δυτικότερα. Διασχίζοντας τους ατέλειωτους πορτοκαλεώνες φτάνουμε στην Πεντάγυια. Το όνομα της από το πέντε και το άγυια, σημαίνει πεντάδρομος και είναι συνηθισμένο όχι μόνο στην Κύπρο αλλά και στην υπόλοιπη Ελλάδα, αφού χωριό Αγυιά υπάρχει στο νομό Λαρίσσης, Πρεβέζης και στην Κρήτη.
Η Λεύκα, επίγειος καταπράσινος παράδεισος
Και ενώ ο επίγειος καταπράσινος παράδεισος με τα χρυσά μήλα των εσπερίδων συνεχίζεται μας οδηγεί σ ένα τοπίο που το πλαισιώνουν θεόρατες λεύκες και το χαρακώνουν τα ρυάκια με τα κρυστάλλινα νερά τους.
Εδώ είναι και η Λεύκα. Η γη που γέννησε τους αθάνατους ήρωες του 55-59 Μάρκο Δράκο και Ανδρέα Ζάκο, αλλά που στη συνέχεια οργανώθηκε από τους Τούρκους, για να γίνει το μεγαλύτερο Τουρκοχώρι της Κύπρου και έδρα της παράνομης Τουρκοκυπριακής τρομοκρατικής οργάνωσης Τ.Μ.Τ.
Ξερός και Καραβοστάσι
Πιο βόρεια στις όχθες του ποταμού Ξερού βρίσκεται το ομώνυμο χωριό, με το λιμάνι απ όπου γίνονταν οι μεγαλύτερες εξαγωγές του χαλκού που εξορύσσονταν από τα μεταλλεία της Σκουριώτισσας. Την ανάληψη του έργου είχε η αμερικανική εταιρεία CMC από το 1933, ενώ από τον διπλανό οικισμό το Καραβοστάσι, με υπεύθυνη την Ελληνική Εταιρεία που ιδρύθηκε το 1967 εξαγόταν λιγότερο μετάλλευμα.
Το Καραβοστάσι ονομάστηκε έτσι γιατί ακριβώς εκεί για χρόνια ολόκληρα έβρισκαν καταφύγιο και σταματούσαν τα καράβια. Εδώ γύρω στα 1441π.Χ. κατέβηκε η Ελληνίδα βασίλισσα της Κύπρου, από το Μωριά, Ελένη Παλαιολόγου για να παντρευτεί το Φράγκο βασιλιά της Κύπρου Ιωάννη το Β’.
Το ανάκτορο της Αίπειας
Όπως η Κρήτη έχει τα μοναδικά στον κόσμο ανάκτορα της Κνωσσού και Φαιστού, έτσι και η Κύπρος φημίζεται για το μοναδικό στο είδος του ανάκτορο της Αίπειας. Η τιμή της ανακάλυψης που έγινε το 1928, ανήκει στο Σουηδό αρχαιολόγο Κζερστάν.
Μετά τον Τρωικό πόλεμο κατά το 1184 π.Χ. φτάνει στην Κύπρο μια ομάδα μεταναστών από την Αθήνα με αρχηγό το Δημοφώντα, το γιο του Θησέα και κτίζουν στην κορφή του απόκρημνου βουνού που λέγεται σήμερα Βουνί την Αίπεια. Στην αρχαία ελληνική Αίπεια σημαίνει ακριβώς κορφή βουνού τριγυρισμένη από γκρεμούς.
Το ανάκτορο είναι του εβδόμου αιώνα π.Χ. κτίστηκε από το βασιλιά Φιλόκυπρο έχει τύπο μυκηναϊκό και ομοιότητες με τον κρητικό. Η αρχαιολογική σκαπάνη ανακάλυψε μέσα σ αυτό ναό του Ηρακλή και τον ιερό βράχο όπου λατρευόταν η Παλλάδα Αθηνά.
Πολλά και ανεκτίμητης αξίας ήταν τα ευρήματα στο ναό. Μεταξύ αυτών τα δύο χάλκινα λιοντάρια που κατασπαράσσουν μια αγελάδα και αυτό που θεωρείται σπουδαιότερο, η «Χαλκή Αγελάς» θαύμα τέχνης και μικρογραφία της περίφημης χάλκινης αγελάδας του Μύρωνα. Πιθανότατα προέρχεται και αυτή από Αττικό εργαστήριο. Και τα δύο ευρήματα έχουν γίνει θέματα κυπριακών γραμματοσήμων.
Σόλοι προς τιμή του Σόλωνα
Γύρω στο 570π.Χ. επισκέφτηκε το βασιλιά Φιλόκυπρο, ο σοφός Σόλων, ο περίφημος νομοθέτης των Αθηνών και συμβούλεψε τον Φιλόκυπρο να μεταφέρει την πόλη του πιο βόρεια προς τα παράλια.
Η σύσταση του Σόλωνα έγινε δεκτή και κτίστηκε η καινούρια πολιτεία που ονομάστηκε Σόλοι, προς τιμή του Αθηναίου σοφού.
Στα ρωμαϊκά χρόνια (57π.Χ.-330μ.Χ.) η πολιτεία των Σόλων προόδευσε πολύ και συγκέντρωνε πολύ πλούτο, τόσο από το εμπόριο όσο και από τα γειτονικά μεταλλεία του χαλκού. Σ αυτά τα χρόνια κτίστηκε και το θέατρο των Σόλων.
Μετά την εξάπλωση του Χριστιανισμού στην Κύπρο γίνεται πρώτος επίσκοπος της πόλης ο Ρωμαίος μαθητής του Ιωάννη, Αυξίβιος ο οποίος ανακηρύχτηκε Άγιος της Κυπριακής Εκκλησίας. Μια εικόνα του υπάρχει στο χωριό Αστρομερίτης της περιοχής Μόρφου όπου και γιορτάζεται η μνήμη του.
Οι Σόλοι καταστράφηκαν από τους Σαρακηνούς το 632μ.Χ. από τα ερείπια του μεταφέρθηκαν με πλοία πολλές πέτρες για το κτίσιμο του Πορτ-Σάιδ στην Αίγυπτο, λίγο μετά το 1854. Κοντά στα παλιά αγάλματα τώρα κι ένα σύγχρονο.
Εκεί σε μια τοποθεσία που λέγεται Μερσινάκι υψώνεται ο ανδριάντας του Χαράλαμπου Μούσκου. Η Φύση αποθέτει στον ήρωα του κυπριακού Αγώνα παντοτινό στεφάνι τιμής τα μερσίνια που τον περιζώνουν.
Η Μανσούρα και το Μοσφίλι
Αυτό τον κυπριακό Αγώνα συνεχίζουν το 1964 οι κάτοικοι της περιοχής στις μάχες της Τηλυρίας. Νέοι και ηλικιωμένοι νεαροί εθελοντές τρέχουν στο κάλεσμα της πατρίδας στη Μανσούρα και στο Μοσφίλι, χωριά της δυτικότερης άκρης του κόλπου της Μόρφου και εκεί αντιμετωπίζουν για πρώτη φορά και την τουρκική πολεμική αεροπορία.
Όσοι δεν βρίσκονται στην πρώτη γραμμή της μάχης σχηματίζουν ομάδες και επανδρώνουν φυλάκια σ όλο το μήκος του κόλπου, για να αντιμετωπίσουν τη διαφαινόμενη τουρκική εισβολή.
Κάτω και Πάνω Ζώδια
Συνεχίζουμε το ταξίδι μας και προς άλλη κατεύθυνση για να βρούμε στα νότια της Μόρφου τη Ζώδια. Στην κυπριακή προφέρεται Ζώδκια και Ζώδκιες, αφού πρόκειται για δύο χωριά την Πάνω και Κάτω Ζώδια.
Οι κάτοικοι πιστεύουν πως το χωριό τους ονομάστηκε έτσι γιατί στα παλιά χρόνια βρίσκονταν εκεί πολλά φαντάσματα τα Ζώδκια, όπως τα αποκαλεί ο λαός μας.
Η κυπριακή λαϊκή Μούσα κάνει έντονη την παρουσία της στη Ζώδια δημιουργώντας μια ξεχωριστή φωνή τη Ζωδκιάτισσαν και πολλά σπάνια τραγούδια, που καταφέρνει να συλλέξει και να διασώσει ο πρωτοψάλτης της Κύπρου Θεόδουλος Καλλίνικος.
Αργάκι και Κατωκοπιά
Διαβαίνοντας μέσα από τα καταπράσινα μεγαλοχώρια Αργάκι και Κατωκοπιά ζαλισμένοι από τη μυδωριά των ανθισμένων λεμονιών, είμαστε υποχρεωμένοι να περάσουμε το γεφύρι του ποταμού Σερράχη που πολλές φορές έχει παρασυρθεί από τα ορμητικά νερά του. Οι τρεις παραπόταμοι του Σερράχη που ενώνονται εκεί κοντά για να χυθούν στον κόλπο της Μόρφου ποτίζουν χιλιάδες στρέμματα γης κουβαλώντας το περισσότερο νερό από όλα τα ποτάμια της Κύπρου.
Κυρά, Μάσσαρι και Φιλιά
Τα τρία χωριά που ακολουθούν, Μάσσαρι, Κυρά και Φιλιά, συνδεδεμένα με το θρύλο, την παράδοση και την ιστορία. Σύμφωνα με μαρτυρίες, η Κυρά αποτελούσε την έδρα φέουδου που ανήκε στην Κυρά Ρήγαινα. Απ αυτή πήρε το όνομα του το χωριό.
Η Παναγία της Κυράς
Μια άλλη εκδοχή δίνει όνομα στην Κυρά λόγω του μοναστηριού της Παναγίας που υπήρχε εκεί άλλοτε, το ονομαστό Μοναστήρι της Κυράς μια ακόμη προσωνυμία που δημιούργησαν οι Κύπριοι για την Παναγία.
Μοναδική στο είδος της δεξαμενή σώζεται δίπλα από την εκκλησία του χωριού. Με νερό που έτρεχε κάτω από το ιερό γέμιζε και χρησίμευε για να λούζεται και να κάνει βαρκάδα η Ρήγαινα.
Μέχρι πολύ πρόσφατα οι κάτοικοι θυμόντουσαν το νερό που ανέβλυζε και θεωρούσαν αγίασμα. Η στέρεψή του πρέπει να οφείλεται στις πολλές διατρήσεις των κοντινών χωριών, αλλά ήταν και η αιτία να μετατραπεί η ξηρή πια δεξαμενή σε χώρο ποδοσφαιρικών συναντήσεων για τα παιδιά της Κυράς.
Τόσο η δεξαμενή όσο και πολλά σπίτια της περιοχής είναι κτισμένα με ψαμμίτη (πουρόπετρα) που αφθονεί στους γύρω λόφους και γίνεται τέλειο οικοδομικό υλικό αφού λαξευτεί κατάλληλα.
Ο «Άη Γιώργης ο Ρηγάτος»
Βορειότερα στις κορφές ενός λόφου, σώζονται τα θεμέλια του κάστρου του Ρήγα και σε πολύ καλή κατάσταση ο ναός του «Άη Γιώργη του Ρηγάτου». Η μνήμη του γιορταζόταν πανηγυρικά από τους κατοίκους των περιχώρων που έφταναν εκεί για προσκύνημα, σκαρφαλώνοντας στις ράχες των λόγγων, παίρνοντας δύναμη από την πίστη και την ιδιαίτερη εκτίμηση τους προς τον Άγιο.
Πολλοί βοσκοί που ζουν εκεί πάνω, μαρτυρούν πως είδαν καβαλάρη στο άλογο του τον Άη Γιώργη και από παππού σε εγγόνι παραδίδεται ο θρύλος του δράκου, που σκοτώνεται από τον Άγιο για να γλιτώσει η πριγκίπισσα τη ζωή της και να φτάσει στη διψασμένη περιοχή το νερό που εμπόδιζε ο δράκος.
Τα ευρήματα της Φιλιάς
Η Φιλιά (φημισμένη για την παραγωγή αγκινάρων) κέρδισε το μεγάλο ενδιαφέρον των αρχαιολόγων όταν εκεί ανακαλύφτηκαν πρόσφατα τάφοι με πολύ σπουδαία ευρήματα, παρόμοια με αυτά που βρέθηκαν στους τάφους της Τροίας και αποδεικνύουν πως στα μέρη αυτά ήρθαν Έλληνες να κατοικήσουν από τα μέσα της 3ης χιλιετηρίδας Π.Χ. πολλά από τα ευρήματα φυλάγονται στα αρχαιολογικά μουσεία της Λευκωσίας και του Λονδίνου.
Το Μάσσαρι
Το Μάσσαρι ονομάστηκε έτσι από την υπηρέτρια της Ρήγαινας τη Μασσάρα και η Φιλιά ήταν το όνομα που δόθηκε για να δείξουν ακριβώς τη φιλία που ένωνε τους γειτονικούς οικισμούς.
Η ιδιαιτερότητα του ποταμού «Οβγός»
Έξω από την Κυρά και τη Φιλιά περνά ο ποταμός Οβγός, οριοθετώντας κατά κάποιο τρόπο και τον εύφορο κάμπο. Ίσως να αποτελεί και το μοναδικό στην κυριολεξία ποταμό, αφού η κοίτη του ποτέ δεν ξηραίνεται γιατί εμπλουτίζεται με νερό που αναβλύζει με μορφή φρεάτων και που έχουν σαν πηγή τους την οροσειρά του Πενταδακτύλου γεγονός που προσθέτει ακόμα μια μοναδική ιδιαιτερότητα στο μικρό αυτό ποταμό.
Μέσα στα νερά του μάθαιναν να κολυμπούν οι πατεράδες μας ψάρευαν χέλια με τα κοφίνια ή μάζευαν «σκλινίτζια» (βρύα) για την κατασκευή των γνωστών κυπριακών «βρουκαλιών» ειδικών για το σκούπισμα των χωματίνων πατωμάτων των μονοχώρων ή διχώρων σπιτιών τους.
Ευλογημένη, καρπερή γη
Η περιοχή της Μόρφου με την πιο εύφορη γη της Κύπρου συνετέλεσε πολύ στην άνοδο της κυπριακής οικονομίας. Ο Θεός έχει χαρίσει απλόχερα τη χάρη και την ευλογία του σε τούτη τη γωνιά της κτίσης του και την έκαμε γη της αφθονίας.
Όλα τα γνωστά γεννήματα τα παρήγαγε η καρπερή γη. Πατάτες, καρότα, παντζάρια, όσπρια, βαμβάκι, ζαχαροκάλαμο, λινάρι, αρτισιά, γλυκάνισο, κόλιανδρο, κολοκάσι, φιστίκια, δημητριακά, καρπούζια, πεπόνια, λαχανικά και κυρίως εσπεριδοειδή που πανηγυρικά μπήκαν στη ζωή των αγροτών, εκτοπίζοντας σιγά-σιγά τις άλλες καλλιέργειες.
Το 1973 οι καλλιέργειες των εσπεριδοειδών φτάνουν τις 95.000 στρέμματα περίπου και εξάγονται από την περιοχή γύρω στους 90.000 τόνους πορτοκάλια, γιαφίτικα, βαλέντσια και άβελ, χρηματικής αξίας 5.2 εκατομμυρίων λιρών περίπου.
Για τη συσκευασία τόσο των εσπεριδοειδών όσο και την επεξεργασία των υπολοίπων γεωργικών προϊόντων δημιουργούνται ο Συνεργατικός Οργανισμός Διαθέσεως Εσπεριδοειδών Μόρφου (Σ.Ο.Δ.Ε.Μ.) και η Συνεργατική Εταιρεία Διαθέσεως Γεωργικών Προϊόντων (Σ.Ε.Δ.Ι.Γ.Ε.Π.) στη Ζώδια, ενώ σε κάθε χωριό υπάρχει κέντρο συσκευασίας καρότων.
Όλος ο κόσμος στα χωράφια
Γίνεται φανερό πως στον εσμό των γεωργικών εργασιών απασχολούνται χιλιάδες κάτοικοι της περιοχής, που με το χάραμα του ήλιου και το τραγούδι στα χείλια ξεχύνονται στα χωράφια και τα περιβόλια, για να ποτίσουν τα χώματα με τον ιδρώτα που αυλακώνει τα ηλιοκαμένα τους πρόσωπα και να μαζέψουν τον αγιασμένο καρπό της γης. Πολύ λίγες γυναίκες ασχολούνται μόνο με το νοικοκυριό τους.
Ο πλούτος της περιοχής γίνεται η Κίρκη Κυπρίων από άλλες περιοχές. Έτσι παρατηρείται μια συνεχής αύξηση των οικισμών, τα χωριά να γίνονται μεγαλοχώρια και οι κάτοικοι πληθαίνουν. Η αστυφιλία είναι λέξη άγνωστη για όσους ζουν εδώ.
Η μεγάλη παραγωγή πορτοκαλιών και η ιδιαιτερότητα αυτού του προϊόντος για την περιοχή ήταν αδύνατο να μην συνδεθεί με τον τρόπο ζωής και τις γιορτές του λαού. Το φεστιβάλ πορτοκαλιού που διοργανώνεται κάθε χρονιά, ένα πραγματικό ξεφάντωμα για τους κατοίκους, αποτελεί το επιστέγασμα της επιτυχίας και την αναγνώριση της δούλεψης και του κόπου των περήφανων αγροτών, καταξιωμένων μαστόρων κα αφέντων της γης τους.
Τα σχολεία συμμετέχουν στο φεστιβάλ και ξοδεύουν πολύ χρόνο στην προετοιμασία των τελετών και παραστάσεων, αλλά κυρίως στην κατασκευή και παρέλαση των αρμάτων.
Η μόρφωση των Μορφιτών
Πριν αναφερθώ στην τύχη που είχε η περιοχή ύστερα από την εισβολή, θεωρώ απαραίτητο να ασχοληθούμε και με την παιδεία του τόπου.
Αυτή την αγάπη του λαού για τη γη αντιλήφθηκε και η Αποικιακή κυβέρνηση των Άγγλων. Γι αυτό ιδρύουν το 1940 τη διτάξια αγροτική Σχολή Μόρφου όπου η εκπαίδευση περιλάμβανε εξάσκηση κατά το μισό στην πρακτική γεωργία και κατά το άλλο μισό στα θεωρητικά γεωργικά και άλλα μαθήματα.
Παρόλο που ο τύπος αυτός της Σχολής ήταν απαραίτητος σε μια εύφορη γεωργική περιοχή όπως η περιοχή Μόρφου ο αριθμός των μαθητών παρέμενε μικρός και αυτό οφειλόταν στο γεγονός ότι στη Σχολή δεν επιτρέπονται εθνικές εκδηλώσεις και η διδασκαλία των Ελληνικών και της Ελληνικής ιστορίας δεν είχε συμπεριληφθεί στο αναλυτικό πρόγραμμα.
Το Γεωργικό Γυμνάσιο Μόρφου
Οι κάτοικοι αντιλαμβάνονταν πως στόχος της αποικιοκρατίας δεν ήταν η μόρφωση των παιδιών της αλλά η κυβερνητική προπαγάνδα. Μετά την αποτίναξη του Αγγλικού ζυγού το εκπαιδευτικό συμβούλιο, κάτω από την προεδρία του δρα Σπυριδάκι, που ανέλαβε την ευθύνη της Ελληνικής Παιδείας στην Κύπρο, αποφασίζει τη μετατροπή της Αγροτικής Σχολής σε Γεωργικό Γυμνάσιο – μοναδικό σ όλη την Κύπρο – μια εξατάξια σχολή μέσης εκπαίδευσης με απόκλιση στα γεωργικά.
Οι μαθητές που πληθαίνουν, μπορούν πια να εκφράζουν ελεύθερα τις σκέψεις και τα εθνικά τους ιδεώδη, τόσο με την έκδοση του περιοδικού «Στάχυς» όσο και με παρελάσεις, γιορτές και άλλες εκδηλώσεις στις εθνικές επετείους.
Μπορεί να φαίνεται περίεργο, αλλά όσο κι αν λάτρευαν τη γεωργία οι κάτοικοι της περιοχής Μόρφου, άλλο τόσο αγαπούσαν και τα γράμματα και ήθελαν τα παιδιά τους να μορφωθούν. Αποτέλεσμα της επιθυμίας τους, η ίδρυση της μονοτάξιας Ελληνικής Σχολής Μόρφου στις 15 Ιουλίου 1917. Τίθεται έτσι ο θεμέλιος λίθος μιας φωτοβόλας πορείας για την κωμόπολη και την περιοχή.
Το «Ελληνικό Γυμνάσιο Μόρφου»
Το 1943 η σχολή γίνεται πεντατάξια και μετονομάζεται σε «Ελληνικό Γυμνάσιο Μόρφου» που από το 1950 στεγάζεται σε ιδιόκτητο καλλιμάρμαρο κτίριο και οι έξι πια τάξεις του αναγνωρίζονται ισότιμες με τα Γυμνάσια της Ελλάδας. Το 1968 οι μαθητές φτάνουν τους 1464 και το γυμνάσιο χωρίζεται σε Α και Β όπου λειτουργούν κλασικό και πρακτικό τμήμα.
Η ανοδική πορεία του αριθμού των μαθητών συνεχίζεται και το 1974 φτάνει τους 1815. Παράλληλα ιδρύεται η ιδιωτική Εμπορική και Ξένων Γλωσσών Σχολή το 1932, που συνεχίζει στη δημόσια «Εμπορική Επαγγελματική Σχολή Μόρφου» το 1961 για να καταλήξει σε «Γ Γυμνάσιο Μόρφου» το 1972 με αποκλειστικά οικονομική κατεύθυνση και 523 μαθητές.
Για τις ανάγκες της τεχνικής εκπαίδευσης άρχισε τη λειτουργία της στο Ξερό η «Τεχνική Σχολή» που στεγαζόταν πρόχειρα σε αποθήκη. Στις 3 Νοεμβρίου 1962, ο Μιλτιάδης Δελιβάνης πρέσβης της Ελλάδας στην Κύπρο, έθεσε το θεμέλιο λίθο του μονίμου συγχρόνου κτιρίου της σχολής. Την ανέγερση ανέλαβε η Ελληνική κυβέρνηση με χορήγηση 100.000.
Ο βομβαρδισμός και η κατάληψη της Μόρφου
1974: το πολύπαθο νησί μας γίνεται και πάλι βορά των επιδρομέων. Του χειρότερου και στυγερότερου επιδρομέα. Μπήκαν και κούρσεψαν τη γη μας οι βάνδαλοι σκορπώντας το θάνατο και την καταστροφή. Η περιοχή Μόρφου γίνεται το καταφύγιο των πρώτων προσφύγων της Κερύνειας, που προσπαθούν να συνέλθουν και μάταια να συνειδητοποιήσουν τη συμφορά. Οι ορδές του Αττίλα «συνεχίζουν την επιβολή της ειρήνης»!
Στις 14 και 15 Αυγούστου βομβαρδίζουν ανελέητα τα χωριά της Μόρφου. Τα περιβόλια πλημμυρίζουν ξαφνικά με κόσμο. Αυτή τη φορά όμως από τρομαγμένους ανθρώπους που αναζητούν κρυψώνες κάτω από τις πυκνές φυλλωσιές των πορτοκαλιών. Το βράδυ εγκαταλείπου τα σπίτια τους χρησιμοποιώντας κάθε μέσο: φορτηγό, τρακτέρ, αυτοκίνητα. Φεύγουν, νομίζουν για μια-δυο μέρες ώσπου να σωπάσει το κακό. Μαζί τους δεν παίρνουν οι πιο πολλοί ούτε χρήματα, ούτε ρούχα, ούτε ψωμί, ούτε λίγο χώμα από το χώμα τους.
Μερικοί γέροντες αρνούνται να φύγουν. Κι έμειναν να νιώσουν τη ντροπή του βιασμού ογδοντάχρονες γριές και έπειτα να σφαγιαστούν. Άλλοι μένουν ως την άλλη μέρα του Δεκαπενταύγουστου για να μεταλάβουν και άλλοι να βαπτίσουν τα παιδιά τους κι ύστερα φεύγουν και εγκαταλείπονται στο έλεος της προσφυγιάς.
Οι τελευταίες σκληρές μάχες της εισβολής γίνονται στη γραμμή Κυράς – Φιλιάς. Πίσω δεν μένει τίποτα πάρα μόνο αίμα, σίδερο και φωτιά. Οι καμπάνες των εκκλησιών σήμαναν για τελευταία φορά την ημέρα της Παναγίας και από τότε σωπαίνουν…
Η σημερινή θλιβερή πραγματικότητα
Οι αρχές της Κύπρου με τη μοιρολατρική και συμβιβαστική πολιτική τους αποκοιμίζουν το λαό. Μας έμαθαν πως πρέπει να είμαστε ρεαλιστές και πως ρεαλισμός στις μέρες μας είναι να δέχεσαι αυτά που σου επιβάλλουν οι δυνατότεροι της Γης, τις φονικές ή ληστρικές τους διαθέσεις.
Μας έκαμαν να πιστέψουμε πως η διεκδίκηση της Λευτεριάς και της Αυτοδιάθεσης είναι αναφαίρετο δικαίωμα κάθε λαού σ οποιαδήποτε γωνιά της Γης εκτός από το δικό μας.
Με μια μεθοδικότητα που καλά-καλά ούτε και οι ίδιοι ίσως δεν συνειδητοποιούν, δρομολογημένη από την πρωτοφανή ηττοπάθεια και δουλικότητα ούτε λίγο ούτε πολύ, μας πείθουν πως οι ιεροί αγώνες που έδωσε στο παρελθόν ο λαός και το έθνος μας για την ύπαρξη, την υπόσταση, τα δίκαια και την τιμή του, ήταν ανώφελοι, άχρηστοι και κακώς δόθηκαν.
Πολεμήσαμε για Λευτεριά και Ένωση το 55-59, ξεπουλούμε τώρα τη Γη μας.
Είναι απορίας άξιον το επίτευγμα των αρχόντων τούτου του τόπου, γιατί δύσκολα ανθρώπινος εγκέφαλος μπορεί να διαχωρίζει τέτοιες έννοιες και καταστάσεις, να τις δέχεται και να ζει μαζί και με τις δύο.
Γράφει ο Ι.Μ. Παναγιωτόπουλος για την Κύπρο:
«Εκεί κάτου στη θάλασσα τη γαλάζια και τη χρυσή, υπάρχει ένας λαός. Αυτός ο λαός είναι ψυχή από την ψυχή, κορμί από το κορμί και από το νουν των Ελλήνων. Είναι ένας προαιώνιος Έλληνας που μιλεί τη γλώσσα των θεών, που με το τραγούδι του, με το παραμύθι του, με τη λαϊκή του τέχνη, με την έκφρασή του ολάκερη τέλος, ανήκει στη μεγάλη οικογένεια, τη δική μας, σε τούτη την οικογένεια που έκαμε τον πόλεμο από ανάγκη και την ειρήνη από συνείδηση του προορισμού του ανθρώπου.
Κι αυτός ο προαιώνιος Έλληνας είναι ένας από τους πιο βαριόμοιρους αδελφούς. Είναι ο βοσκός που βόσκει τα πρόβατά του στις πλαγιές του Ολύμπου, ο ξωμάχος που ανοίγει τα σπλάχνα της γης και το υνί του σκοντάφτει στους αρχαίους θεούς, ο καραβοκύρης που περιέχει τις θάλασσες με απογόνους των αρετών που οδηγούσαν προς τα χαρούμενα πεπρωμένα τους, τις λαμπρές τριήρεις μια φωτεινής θαλασσοκρατορίας, ο σοφός που σκύβει στα κείμενα των προγόνων σφυρηλατώντας μέσα του την αρετή της ευψυχίας, το αδούλωτο φρόνημα».
Όμως αυτά τα έγραφε ο φωτισμένος συγγραφέας 4 μήνες πριν τη δοξασμένη Πρωταπριλιά του ‘55. Άλλοι καιροί τότε. Τι κρίμα! Δεν ήξερε πως, λίγα χρόνια αργότερα ούτος ο λαός θα καταντούσε ο πιο βαριόμοιρος, πως θα αποκαλούσε άλλους «αδελφούς» και πως το αδούλωτο του φρόνημα θα κουρελιαζόταν, για να χαθεί μέσα στο ρείθρο του μηδενισμού και του ευδαιμονισμού του. Που είναι το παράδοξο όμως; Ακολουθεί πιστά το, ψυχή από την ψυχή και νους από το νουν των Ελλήνων.
Ξεσπιτωμένοι οι κάτοικοι της γης της Μόρφου, στήνονται κάπου εκεί κοντά στον Αστρομερίτη και ατενίζουν αχόρταγα τη γη τους. Τόσο κοντινή όσο και ασύλληπτη. Γιατί η Λευτεριά δεν χαρίζεται, θέλει αρετήν και τόλμην.
Που να ναι άραγε, Κύπριε Έλληνα, η αρετή σου;
Την άφησες να κοιμηθεί
Σε πλάνεψαν οι τρανοί της Γης
Και πέθανε η ψυχή σου.
Ξύπνα. Το αίμα σου βογγάει
Η Γη σου εξεράθη,
Η Πορτοκαλιά έπαψε ν ανθεί,
Η εκκλησία σου πέφτει και σε παρακαλεί.
Συνταξιδιώτες μου, τούτα τα λόγια δεν έχουν χαρακτήρα επιμνημόσυνο. Δεν θρηνούμε κάτι που πέθανε. Η περιοχή Μόρφου δεν είναι νεκρή. «Η γης δεν έχει κρικέλια να την πάρουνε στους ώμους και να φύγουνε».
Πρέπει να κάμουμε το κλάμα δύναμη και την πίκρα κουράγιο. Πρέπει να αναβαπτισθούμε στην Ελληνική κληρονομική μας αρχοντιά και να αναδυθούμε τρομεροί ακρίτες. Κι όσοι θέλουν να παζαρέψουν τη γη μας ας στρέψουν το πρόσωπο στον Πενταδάκτυλο που υψώνεται στα μάτια τους, σύμβολο σιωπηλής διαμαρτυρίας.
Ας αποδείξουμε πως η Κύπρος είναι η καρτερική κόρη, που χρόνια υφαίνει στον αργαλειό της πίστης και της καρτερίας το φόρεμα που θα βάλει, όταν της Ελευθερίας οι άνεμοι θα φέρουν το ανεμόδαρτο καράβι του εθνικού Οδυσσέα στην αγκαλιά της, αμόλυντη από τα χάδια των μνηστήρων, όσο κοντά της κι αν βρέθηκαν οι κατακτητές και οι βίαιοι εραστές.
Πως μένει και θα μένει πάντα προσηλωμένη προς το λευκό όραμα της μεγάλης αγάπης της, προσμένοντας το ανέσπερο φως του Ιερού Βράχου, για να διώξει με την ακτινοβολία του τα σκοτάδια, τη μαυρίλα και την πίκρα της σκλαβιάς και του ξεριζωμού.
Να θυμηθούμε πρέπει και να μην ξεχάσουμε ποτέ. Να αγαπήσουμε τον τόπο μας πρέπει, με αγάπη μεγάλη που θα μας οδηγήσει και στο καθήκον μας. Για να καταξιωθούμε σαν Έλληνες και σαν Χριστιανοί.
Χάρης Πίτσιλλος
Κυρά Μόρφου
Επιτρέπεται η αναδημοσίευση του πιο πάνω άρθρου – αφιερώματος στην αγαπημένη μας Μόρφου, με την προϋπόθεση ότι θα μπει στην εισαγωγή και στο τέλος του κειμένου σε μορφή λινγκ, ως πηγή, η ιστοσελίδα μας www.ellada.cy
Σε διαφορετική περίπτωση θα κινηθούμε νομικά για τα πνευματικά δικαιώματα.
