της Πολυβίας Παραρά*
Και στην σύγχρονη εποχή όπως και κατά την αρχαιότητα, την 28η Οκτωβρίου του 1940 η Ελλάδα ανέλαβε τον αγώνα του χρέους και στηρίχθηκε στο δίκαιο του αγώνα αυτού, όπως και στην ανδρεία και στην φιλοπατρία των Ελλήνων. Αυτή η πηγαία αγάπη για την ελευθερία υπήρχε και υπάρχει στα βάθη της ψυχής των Ελλήνων, γιατί οι Έλληνες γέννησαν την ιδέα του ελεύθερου πολιτικού κόσμου πριν χιλιάδες χρόνια, ενώ οι ίδιοι περιβάλλονταν από πανίσχυρες δεσποτικές αυτοκρατορίες στην Αφρική και στην Ασία. Από τότε η Ελλάδα παραμένει η ένδοξη κοιτίδα του πολιτισμού της ελευθερίας και διατηρεί πάντοτε σαφέστατη αντίληψη της ιδιαίτερης αποστολής της στο κόσμο.
Η εδαφική έκταση της Πατρίδας μας δεν είναι μεγάλη, αλλά η έκταση της ιστορίας της, της τιμής της της δόξας και της λαμπρότητάς της είναι απεριόριστη και ανυπέρβλητη. Η Ελλάδα διαφυλάσσει για την ανθρωπότητα έναν απροσμέτρητο κόσμο ιδεών, αξιών και αρετών, διαθέτοντας πολιτιστικό κεφάλαιο αιωνίων, ακατάλυτων και αήττητων ηθικών δυνάμεων.«Χωρίς ευψυχία, διδάσκει ο Θουκυδίδης, καμία τέχνη δεν υπερισχύει στους κινδύνους».
Πολλές φορές στην ιστορία τους οι Έλληνες πολέμησαν ως υπεράνθρωποι και θάμπωσαν τους εχθρούς τους. Αυτό το ηθικό μεγαλείο του 1940 που έρχεται από τα βάθη των αιώνων μετουσιώνει σε ποιητική αφήγηση ο Οδυσσέας Ελύτης στο « Άξιον Εστί» για το έπος του 1940: « Και νωρίς βγήκανε κατά μπροστά στον ήλιο,/με πάνω κάτω την αφοβιά απλωμένη σαν σημαία/…Σαν να μην ήτανε άλλος δρόμος πάνω σε ολάκερη την γη για να περάσει η Άνοιξη παρά μόνο αυτός».
Αυτός ο κόσμος ο μικρός ο μέγας, είναι ένας στίχος που συμπυκνώνει τις διαστάσεις του ελληνικού φαινομένου στην ιστορία, αυτού που θα ονομαστεί «ελληνικότητα». Η ιστορία έχει δείξει ότι από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα αδιάλειπτα η ελληνικότητα είναι μία δημιουργός πρόταση πολιτισμού που στοχεύει στην ανθρωποκεντρική οργάνωση των κοινωνιών με αναφορά την ελευθερία.
Στο έργο του Άξιον Εστί, ο Οδυσσέας Ελύτης αποδίδει την ελληνικότητα ως ένα ιστορικό γίγνεσθαι που αγγίζει την περιοχή του υπερβατικού. Για αυτό κάνει την επιλογή να δομήσει το ποιητικό αφήγημα του για την ελληνικότητα με λόγο αποκαλυπτικό ως “Γένεση, Πάθη, και Δοξαστικόν”. Ένα πρόταγμα αποκαλυπτικό της αλήθειας ότι ο άνθρωπος οδεύει προς την τελείωσή του μόνο ελεύθερος.
Από τον Όμηρο οι Έλληνες προσέγγισαν το θέμα της σύγκρουσης της ωμής δύναμης και βίας με τον ελεύθερο πολιτικό κόσμο. Η πάλη του Οδυσσέα και των συντρόφων του με τον Κύκλωπα εκφράζει ακριβώς τη σύγκρουση αυτών των δύο κόσμων. Οι Έλληνες είχαν από τότε συνείδηση της δύναμης της συλλογικότητάς τους και της σημαντικότητας του πολιτικού βίου τους, ενώ οι Κύκλωπες ζούσαν «αθέμιστοι», χωρίς βουληφόρους συνελεύσεις, νόμους και δικαιοσύνη, αλλά παρά μόνο με την επιβολή της βίας. Ο Κύκλωπας Πολύφημος εκπροσωπεί την φυσική, ακατέργαστη δύναμη, την υλική βία. Ο Οδυσσέας είναι ο εκπρόσωπος του πολιτικού πολιτισμού και της ηθικής και πνευματικής δύναμης της ελευθερίας.
Το επεισόδιο του Οδυσσέα και του Πολύφημου συμβολίζει την σύγκρουση των συντριπτικών υλικών δυνάμεων προς τις υπέρτερες ηθικές δυνάμεις. Η πρώτη εντύπωση είναι ότι οι υπερέχουσες σε ποσότητα υλικές δυνάμεις προκαλούν σύγχυση και τρόμο και πτοούν τον άνθρωπο, γιατί τον κατακλύζουν. Ο Κύκλωπας συνθλίβοντας τους μικρόσωμους Έλληνες αρχίζει να κατατρώει τους συντρόφους του Οδυσσέα. Όμως, την συντριπτική υλική δύναμη του Κύκλωπα ακολουθεί η αντεπίθεση του Οδυσσέα και των συντρόφων του, οι οποίοι με την δράση του πνεύματος, του ψυχικού μεγαλείου και της συλλογικής τους προσπάθειας εξουδετερώνουν και εκμηδενίζουν την δύναμη της βίας, ανακτώντας την ελευθερία τους.
Η εικόνα αυτή επαναλήφθηκε πολλές φορές στην ιστορία των Ελλήνων από τους Περσικούς Πολέμους μέχρι την Επανάσταση του 1821 και μέχρι την επίθεση του ιταλο-γερμανικού Άξονα το 1940 και το Πολυτεχνείο. Και τότε η φήμη του πολεμικού εξοπλισμού και των ταχύτατα κινουμένων δυνάμεων αυτών προκαλούσαν φόβο και τρόμο και κατάπληξη και πανικό στους λαούς, οι οποίοι έκπληκτοι και φοβισμένοι οι περισσότεροι υπέκυπταν σχεδόν αμαχητί και παραδίδονταν σε αυτούς. Εξαίρεση μοναδική στην Ευρώπη αποτέλεσε τότε η μικρή Ελλάδα, αγωνιζόμενη εναντίον των δυνάμεων της βίας. Ανέλαβε υπερήφανη τον αγώνα του χρέους έναντι του θηρίου του φασισμού στηριζόμενη στις πηγάζουσες από την ιστορία της δυνάμεις του δικαίου και της ελευθερίας.
Ο θαυμασμός στο ΟΧΙ των Ελλήνων εκφράστηκε από όλους τους ισχυρούς ηγέτες του κόσμου που πολέμησαν ενάντια στον φασισμό. «Στον αγώνα αυτόν εναντίον της τυραννίας, χαιρετίζω τον νέο σύντροφο, την Ελλάδα, στον οποίο η αυτοκρατορία μου θα δώσει κάθε βοήθεια. Με την θαρραλέα αντίσταση της η Ελλάδα έδειξε ότι είναι άξια του ένδοξου παρελθόντος της. Ποτέ δεν θα λησμονήσουμε την περίλαμπρη συμβολή, την οποία προσέφερε στον συμμαχικό αγώνα ο ηρωικός Ελληνικός λαός», δήλωσε ο βασιλιάς Γεώργιος της Αγγλίας, ενώ ο πρωθυπουργός της Ουίνστον Τσώρτσιλ διακήρυξε: «Ο ηρωικός Ελληνικός στρατός έκανε να ξαναζήσειβστα μάτια μας η δόξα των κλασικών χρόνων που στέφει την χώρα των Ελλήνων».
Στο ίδιο πνεύμα ο Πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών Φράνκλιν Ρούσβελτ δήλωσε: «Η Ελλάδα έδωσε το παράδειγμα, το οποίο ο καθένας από εμάς πρέπει να ακολουθήσει μέχρι την στιγμή που οι σφετεριστές της ελευθερίας, οπουδήποτε στην γη και αν βρίσκονται, να υποστούν την δικαία καταδίκη τους.Η στάση της Ελλάδας αποτελεί φωτεινό παράδειγμα για όλα τα έθνη». Αλλά και ο ηγέτης των Ρώσων Ιωσήφ Στάλιν εξέφρασε τον θαυμασμό του : «Πολεμήσατε εναντίον εχθρού πάνοπλου και νικήσατε. Μικροί εναντίον μεγάλων και υπερισχύσατε. Δεν ήταν δυνατό να γίνει αλλιώς, γιατί είστε Έλληνες. Κερδίσαμε χρόνο, για να αμυνθούμε. Και ως Ρώσοι και ως άνθρωποι σάς είμαστε ευγνώμονες».
Αυτά είπαν τα άλλα έθνη για τον ηρωισμό, το φρόνημα και το ήθος των Ελλήνων. Ας ελπίσουμε να θυμηθούν αυτά τα λόγια τους οι δυνατοί του κόσμου και σήμερα, που απειλείται η ειρήνη για ακόμα μία φορά από το αυταρχικό φαινόμενο της αναβίωσης του νεο-οθωμανισμού. Και ο Ελληνισμός δέχεται επίθεση και αμύνεται πάλι στην εμπροσθοφυλακή.
Πάντα η εικόνα της υπεροχής της υλικής δύναμης είναι συντριπτική και αρχικά φοβίζει και καταβάλλει αλλά τελικά δεν νικά. Στο τέλος ηττάται και υποχωρεί. Αυτήν η ιδέα της ακλόνητης δύναμης του πνεύματος και της ψυχής έναντι της υλικής δύναμης συμπυκνώνεται και στον στίχο του Διονυσίου Σολωμού « Η δύναμή σου πέλαγος, η θέληση μου βράχος». Ας θυμόμαστε πάντα αυτόν τον στίχο μπροστά σε μια παρόμοια απειλή. Η ωμή βία δεν είναι ικανή να αποδιώξει τον πόθο και την αποφασιστικότητα των ανθρώπων για την ελευθερία, ούτε και την απόφασή τους να την υπερασπιστούν για να συνεχίσει να υπάρχει.
(Διασκευή ομιλίας εκφωνηθείσης στο Πανεπιστήμιο Αθηνών)
*Η Πολυβία Παραρά διδάσκει Ελληνικές Σπουδές και διδάσκει στο πανεπιστήμιο του Μαίρυλαντ, ΗΠΑ.pparara@umd.edu
