Ο Κυπριακός Ελληνισμός ζούσε στην κόλαση της πρώτης τουρκοκρατίας το 1821. Η Μεγάλη Παρασκευή του λαού μας παρατεινόταν για 308 θανατηφόρα χρόνια δυστυχίας, ανέχειας κι απελπισιάς. « Όλα τα ‘σκιαζε η φοβέρα και τα πλάκωνε η σκλαβιά». Κι όμως, στο άκουσμα του μεγάλου ξεσηκωμού, το σκυμμένο κεφάλι σηκώθηκε, το κορμί ορθώθηκε, η λευτεριά αναπήδησε από τα μνήματα κι η παλληκαριά αρμένισε με τα καράβια του Κανάρη για την επανάσταση, να σμίξει μ’ όσους πολεμούσαν και να προελάσει για την Πόλη των ονείρων και των μεγάλων προσδοκιών.
Το σπαθί των Κυπρίων εθελοντών του ’21, άστραφτε από την ανέσπερη λάμψη του οράματος της Φυλής. Ο Βασίλης Μιχαηλίδης το στιχούργησε σαν παλιό πολεμικό τροπάρι της Πύλης του Ρωμανού: « Είπαν μου πως εφύασιν πο τζιει που το Καρπάσιν/ μια κοπή παίδκιοι τοπκιανοί τζιαι πως επήαν πέρα/ πέρα στους λας που πολεμούν τζιαι παν κατά την Πόλιν». Στην νοτιοανατολικότερη εσχατιά της Φυλής άνθιζε η διεκδίκηση της Μεγάλης Ιδέας. Η ιδέα που σαν δαυλός με φωτιά μεσουρανούσα έφεγγε κι έσχιζε το πυκνό σκοτάδι της δουλείας και φώτιζε το δισκοπότηρο της ελπίδας που κρυβόταν στην Αγιά Σοφιά.
Οι Κύπριοι ορκίστηκαν στη Φιλική Εταιρεία πριν κηρυχθεί ο αγώνας. Ο Αρχιεπίσκοπος Κυπριανός μυήθηκε από το 1818 κι είχε αλληλογραφία με τον «Καλό», τον Αλέξανδρο Υψηλάντη. Στη μάχη του Δραγατσανίου στις 7 Ιουνίου του 1821 πολέμησαν Κύπριοι, οι αδελφοί Ζήνωνος, που μετά τη θυσία στη Μονή Σέκου, πήγαν στον Μωριά και καταξίωσαν τη λεβεντιά τους στις μάχες. Στα Εθνικά Αρχεία των Αθηνών επεσήμανα χειρόγραφα του Κολοκοτρώνη, του Κανάρη, του Μαυρομιχάλη κι άλλων αρχηγών που υμνούν τον ηρωϊσμό των «Κυπριωτών».
Δεκάδες χειρόγραφα αποκαλύπτω στο έργο «Οι Κύπριοι Εθελοντές στους Εθνικούς Αγώνες» – Ιωνικές Εκδόσεις, Λευκωσία 2008. Όπως και μαρτυρίες συγκλονιστικές για επαναστάτες από την Κύπρο που εκποίησαν τις περιουσίες τους, πήγαν στην Ελλάδα, συντηρούσαν τμήματα συναγωνιστών τους και «απέθανον επί της ψάθης». Τα αδέλφια Θησείς, από το Στρόβολο, της οικογένειας του Αρχιεπισκόπου, συγγενείς του απαγχονισθέντος Χατζησάββα, έδωσαν τα πάντα και μετά την επανάσταση λιμοκτονούσαν (Βλπ. έγγραφο των θυγατέρων του Κυπριανού Θησέως).
Ο Νικόλαος, ζάμπλουτος έμπορος της Μασσαλίας, συντηρούσε εθελοντικό σώμα φιλελλήνων που διοικούσε με τον Δημήτριο Υψηλάντη. (Ηγέτης του κινήματος του Αγίου Γεωργίου, Ιουλίου 1833). Ο αδελφός του αρχιμανδρίτης Θεόφιλος, αντιστράτηγος της επανάστασης (Βλπ. έγγραφο αντιστρατηγίας στο προαναφερόμενο βιβλίο), έχασε το χέρι του στο Μεσολόγγι και σε έσχατη ένδεια μετά τον αγώνα ζητούσε άδεια να εγκατασταθεί σε εγκαταλειμμένο μοναστήρι για να καλλιεργεί παρακείμενο αγρό για να επιζεί!
Ο Ιωάννης Σταυριανός από τη Λόφου πολεμούσε με τον Καραϊσκάκη, του οποίου τους δολοφόνους αποκαλύπτει (Βλπ. χ.φ.) Ο Κωνσταντίνος Κυπριώτης έπεσε δίπλα στον Κανάρη.(Βλπ. ενυπόγραφη μαρτυρία). Σε μάχη σκοτώθηκε κι ο γιος του! Ο Μιχάλης ο Κυπραίος θαυμάστηκε από τον Μακρυγιάννη στο Νιόκαστρο κι έπεσε πολεμώντας στο Ναύπλιο.
Οι Κύπριοι πολέμησαν παντού στην επαναστατημένη Ελλάδα. Ζούσαν τις σφαγές της τούρκικης θηριωδίας μα δεν λύγιζαν. Ζούσαν τα αιματοστάλακτα ημερονύχτια. Τη σφαγή των 23 χιλιάδων της Χίου και την αιχμαλωσία των 47 χιλιάδων. Τη σφαγή των 5 χιλιάδων στη Νάουσα. Των 4 χιλιάδων Ψαριανών. Των 20 χιλιάδων προσφύγων στα Ψαρά. Των χιλιάδων που έπνιξαν οι Τούρκοι στη σπηλιά Μίλατος στην Κρήτη. Των 120 χωριών που αφάνισαν στη Μακεδονία.
Μα τα κακουργήματα δεν τους πτοούσαν. Πολεμούσαν με θέρμη κι έξαρση, με αυτοθυσία που προκαλούσε θαυμασμό. Για την Ελλάδα και για την Κύπρο. Για το φιλότιμο και τη λευτεριά. Κυμάτισαν τις σημαίες της ελευθερίας και συνέτειναν κι αυτοί στην έμπνευση του Μύλλερ να στιχουργήσει : «χωρίς τη λευτεριά τι θα ήσουν εσύ Ελλάδα; Χωρίς εσένα Ελλάδα τι θα ήταν ο κόσμος»;
Οι σφαγές του Ιουλίου 1821 στην Κύπρο, με θύματα από 480 μέχρι 2.000, δεν απετέλεσαν ανασταλτικό παράγοντα για τους Κυπρίους επαναστάτες που ανδραγάθησαν στην Τριπολιτσά, στα Δερβενάκια, στη Λειβαδιά, στην Αθήνα, στη Θήβα, στις Σπέτσες, στη Σάμο στην Πάτρα, στο Άργος, στην Καλαμάτα, στην Κόρινθο, στο Μεσολόγγι, στο Φάληρο, στον Πειραιά, στην Κάρυστο, στο Χαϊδάρι, στη Ναύπακτο, στη στεριά και στη θάλασσα κι όπου αλλού αναπτύχθηκαν πεδία θυσιών. Κι η υστεροβουλία τους μία και μοναδική, όπως καταγράφεται (σελ. 76) : « Σεβαστή Διοίκησις! Ημείς εχάσαμεν μαζί με την πατρίδα και τας οικίας μας. Είδομεν τους συγγενείς μας εσφαγμένους και ενταύθα απ’ αρχής του ιερού Αγώνος αγωνιζόμενοι, τρέφομεν αυτάς τας ελπίδας, του ν’ ανακτήσωμεν την πατρίδα ελευθέραν». 25 Απριλίου 1825.
Ο ηρωϊκός πατριωτισμός των Κυπρίων στην επανάσταση του ’21, υμνείται από θρυλικά ονόματα της παλιγγενεσίας. Τα χειρόγραφα φέρουν τις υπογραφές στρατηγών και οπλαρχηγών (Βλπ.ονομαστικούς καταλόγους). Μετά τον αγώνα, οι πόθοι εκφράζονται σε δύο επιστολές προς τον εκ μητρός Κύπριο Ιωάννη Καποδίστρια, με δύο επαναστάσεις το 1833 και με την ίδρυση της «Φάλαγγας των Κυπρίων», εθελοντών που έσπευδαν στα πεδία των εθνικών πολέμων. Το 1854, το 1866, το 1880.
Στον πόλεμο του 1897 η συμμετοχή των Κυπρίων, υπερέβη, σε αριθμό, κατά πληθυσμιακή αναλογία, τους πολεμιστές όλων των περιοχών της Ελλάδας. Σ’ όλες τις επικές εξορμήσεις του εικοστού αιώνα δοξάστηκαν. Στους Βαλκανικούς Πολέμους, στη Μικρασιατική εκστρατεία, στους Παγκόσμιους Πολέμους. Ο Κυπριακός Ελληνισμός έζησε μαχόμενος για το μεγαλείο του Γένους και με την Ελληνική του συνείδηση ζει και πορεύεται μέσα στον ιστορικό χρόνο, γερά πιασμένος από τις ρίζες των καταβολών του, αταλάντευτα συνεπής στις εθνικές του υποχρεώσεις, όπως η ιστορία των έργων του αποδεικνύει.
Γιάννης Χρ. Σπανός
Φιλόλογος – Ιστορικός, Δημοσιογράφος. Αρχισυντάκτης – αρθρογράφος εφημερίδων της Λευκωσίας, συνεργάτης εφημερίδων Αθηνών και Θεσσαλονίκης και ραδιοτηλεοπτικών δικτύων Κύπρου και Ελλάδας. Συγγραφέας 55 βιβλίων, φιλολογικών, ιστορικών, μυθιστορημάτων και δραματικών θεατρικών έργων, δεκάδων χιλιάδων άρθρων, ερευνών, μελετών και ταινιών. Αγωνιστής του απελευθερωτικού αγώνα της ΕΟΚΑ, καταζητήθηκε από τους Άγγλους, κρατήθηκε στα Στρατόπεδα Συγκέντρωσης 1957- 59, εθελοντής των αγώνων που ακολούθησαν.
