Ο θάνατος στην αγχόνη ήταν ιστορικό μαρτύριο που βύθισε τον Κυπριακό Ελληνισμό στο εθνικό πένθος κατ’ επανάληψη στη διάρκεια των διαιώνιων δοκιμασιών του και ιδιαίτερα κατά την αλήστου μνήμης τουρκοκρατία των 308 χρόνων.
Αλλά και κατά την αγγλοκρατία των 88 χρόνων, ο βρόχος της κρεμάλας έμοιαζε αιωρούμενη Δαμόκλεια Σπάθη πάνω από τα κεφάλια του λαού μας. Οι Άγγλοι καταδίκασαν σε απαγχονισμό 39 αγωνιστές του απελευθερωτικού αγώνα της ΕΟΚΑ και κρέμασαν 9, με πρωτομάρτυρες τον Ανδρέα Δημητρίου και τον Μιχαλάκη Καραολή. Μέρα της θυσίας η 10η Μαϊου 1956.
Στη φοβερή ακολουθία του θανάτου οδηγήθηκαν στο ικρίωμα των Κεντρικών Φυλακών οι αγωνιστές Ανδρέας Ζάκος, Χαρίλαος Μιχαήλ και Ιάκωβος Πατάτσος, στις 9 Αυγούστου του ιδίου έτους και ο Ανδρέας Παναγίδης, ο Μιχάλης Κουτσόφτας κι ο Στέλιος Μαυρομμάτης την 21η Σεπτεμβρίου. Τον Ευαγόρα Παλληκαρίδη κρέμασαν στις 13 Μαρτίου 1957.
Όπως τεκμαίρεται από πρόσφατο ρεπορτάζ (Φρ.Δαλίτης, «Φιλελεύθερος»,15 Μαϊου2015), εξ αφορμής δημοσιεύματος της αγγλικής «Mail», δήμιος των αγωνιστών της ΕΟΚΑ ήταν ο Χάρυ Άλλεν, σε σημείωμα του οποίου αναφέρεται ο ισχυρισμός περί της χρονικής διάρκειας της διαδικασίας του θανάτου από 7 έως 10 δευτερόλεπτα. Ο ισχυρισμός, βέβαια, είναι δυνατό να αμφισβητηθεί, γιατί οι τότε αγγλικές αρχές δεν αναμενόταν να ομολογήσουν ότι ο απαγχονισμός ήταν εφιαλτικότερος από την αμεσότητα του θανάτου και ότι το μαρτύριο διαρκούσε πέραν των αναφερομένων δευτερολέπτων. Πολύ δε περισσότερο δεν θα παραδέχονταν τρεις απόπειρες εκτέλεσης του ιδίου προσώπου, που θα υπερέβαινε κάθε όριο ανθρώπινης ανοχής. Εξ άλλου τίθεται ήδη το ερώτημα αν ο Χάρυ Άλλεν ήταν όντως ο δήμιος των αγωνιστών.
Από την πρώτη θυσία και επί σειράν ετών, με απασχόλησαν η διαδικασία του θανάτου και η απορία περί του εάν ο θάνατος στην αγχόνη είναι ακαριαίος. Αλλά αρχίσαμε επισταμένη έρευνα επί του θέματος με τον Ανδρέα Ι. Σπανό ερευνητή κοινωνιολογικών και ψυχολογικών θεμάτων, με την επίμονη παρότρυνση του μ. Μιχαλάκη Τριανταφυλλίδη. Ο τότε Γενικός Εισαγγελέας μου είπε πως ο Παπαντώνιος Ερωτοκρίτου του δήλωσε ότι «το πρόσωπο του Ανδρέα Ζάκου ήταν μελανιασμένο, μετά τον απαγχονισμό», αναρωτιόταν αν το μοιραίο επήλθε από ασφυξία και με παρότρυνε να διενεργήσω ενδελεχή έρευνα.
Η έρευνα ήταν συνεχής και πολυδιάστατη, με αποτέλεσμα τη μελέτη του Ανδρέα Σπανού «Η Ψυχολογία των Καταδικασθέντων εις Θάνατον», Λευκωσία, Μάϊος 1999) , ενώ αναζητήθηκαν μαρτυρίες ανθρώπων, ιδίως καταδίκων, που μπορούσαν να δώσουν πληροφορίες για τους απαγχονισμούς. Η σημαντικότερη μαρτυρία ήταν εκείνη του πατρός Φωτίου Καλογήρου, εφημερίου της εκκλησίας της Φανερωμένης, Κεντρικού Συνδέσμου της ΕΟΚΑ και εγκλείστου στις φυλακές.
Στις μακρές συνομιλίες μας, ο αγωνιστής ιερέας μου αφηγήθηκε πως το επόμενο πρωϊ από την εκτέλεση της 9ης Αυγούστου, ο φερόμενος ως δήμιος, Άγγλος αξιωματικός ο Ήτεν, πήγε στο κελί του, κάθισε στο κρεβατάκι του κρατουμένου, έσφιγγε το πρόσωπό του με τα χέρια του και καταταραγμένος επανελάμβανε “three times my father, three times my father” (= τρεις φορές πάτερ μου), που λογικά εκλαμβανόταν σαν επιβεβαιωτική ομολογία της διάδοσης, ότι τον Ανδρέα τον κρέμασαν τρεις φορές. (Τέτοια φήμη υπήρξε και για απαγχονισμό του Χατζησάββα, της 9ης Ιουλίου 1821).
Ο Άγγλος εκείνος δεν διευκρίνισε την αντίδρασή του, αλλά τίναξε τα μυαλά του στον αέρα στο Βαρώσι όπου διέμενε. Ρώτησα και τον Παπανδρέα Ερωτοκρίτου, ιερέα των φυλακών, του οποίου η μαρτυρία συνέκλινε με την πληροφορία Τριανταφυλλίδη. (Περαιτέρω «Στη Σκιά της Αγχόνης», ντοκυμανταίρ ΑΝΤ1, Γιάννη Σπανού και «ΕΟΚΑ, Α΄,σελ. 280,380,429,470).
Πέραν τούτων, πολυσήμαντη παραμένει η γνωμάτευση του μ. Κωστάκη Ζαμπάρτα, Διευθυντή της Καρδιολογικής Κλινικής του Γ. Νοσοκομείου Λευκωσίας. Διεξήλθαμε διεξοδικά το θέμα, το διερεύνησε και κατέληξε ότι «από τη στιγμή της πτώσης του κορμιού στην καταπακτή, η καρδιά εξακολουθεί να χτυπά για τρία λεπτά»! (Βλπ. Γιάννη Σπανού «ΕΟΚΑ ΕΤΣΙ ΠΟΛΕΜΟΥΝ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ» τ.3.σελ 246 και εξ.)
Ενημερωτική και η αποκάλυψη του αρχιδημίου της Αγγλίας Άλμπερτ Πιέρποϊντ ( εκτέλεσε περισσότερους από 400 θανατοποινίτες) που πληροφορεί ότι ο δήμιος πρέπει να ‘ναι ειδικευμένος για τη διαδικασία του απαγχονισμού και να υπολογίζει το βάρος και το ύψος του μελλοθανάτου, όπως και το μήκος του σχοινιού και την τοποθέτηση του βρόχου, διαφορετικά αν το μήκος του σχοινιού είναι μακρύτερο θα επισυμβεί αποκεφαλισμός κι αν είναι κοντύτερο θα επέλθει θάνατος από ασφυξία. ( Στη Βαγδάτη αποκεφαλίστηκε συγγενής του Σάνταμ Χουσέϊν, γιατί το σχοινί ήταν μακρύτερο του απαιτουμένου).
Στην περίπτωση του Ανδρέα Ζάκου σημειώνεται ότι ο ήρωας ήταν λεπτής σωματικής διαπλάσεως και ελαφρύς… Επισημαίνεται η συνέχεια λειτουργίας της καρδιάς και η συνακόλουθη προέκταση λειτουργίας του εγκεφάλου και των αισθήσεων, οπότε εισάγεται το ενδεχόμενο του ασύλληπτου τρόμου στον προθάλαμο του Άδη… Και τούτο, σε συνδυασμό με τις μαρτυρίες, συμβάλλει στην αιτιολογία της ερευνητικής γνώμης, ότι ο θάνατος στην αγχόνη υπάρχει πιθανότητα να μην είναι ακαριαίος, οπότε καταρρίπτεται ο περί του αντιθέτου ισχυρισμός και το όλο θέμα προσλαμβάνει εφιαλτικότερες διαστάσεις…
Γιάννης Χρ. Σπανός
