Ξεκινώντας το παρόν άρθρο προβληματίστηκα σχετικά με το κατά πόσο είναι εφικτό να χωρέσει κανείς την ανάλυση αλλά και τα συναισθήματα που του δημιουργεί το άκουσμα ενός δημοτικού τραγουδιού.
Γράφει η Μαρία Προκοπίδου*
Για όσους μεγαλώσαμε με αγάπη για τον λαϊκό μας πολιτισμό, μας πονάει το γεγονός ότι δεν μπορούμε να βρεθούμε πάλι με αγαπητά πρόσωπα στους συλλόγους μας, να ακούσουμε τα τραγούδια μας αλλά και να αλληλεπιδράσουμε όπως παλιά. Ας είναι, η υγεία υπερτερεί όλων των άλλων αγαθών, γιατί χωρίς αυτή δεν προχωρά φυσιολογικά τίποτα.
Η απόσταση αυτή, όμως, είναι ευκαιρία να αφουγκραστούμε με περισσότερη προσοχή τις πτυχές της παράδοσης και γιατί όχι να μην επιχειρήσουμε και την επαφή με παραδόσεις άγνωστες μας ή από άλλα μέρη του Ελληνισμού και όχι μόνο.
Η λαϊκή μας παράδοση είναι αυτή που έχει τελικά τις απαντήσεις για τη συναίσθηση της ταυτότητάς μας. Όπως αναφέρει η Κυριακίδου Νέστορος (1989) έχουμε υποκύψει σε ένα μικρό ατόπημα. Πιο αναλυτικά, επιχειρήσαμε να βρούμε τους δεσμούς μας την αρχαιότητα σε ένα θεωρητικά κατασκευασμένο συνεχές, που δεν είναι αρκετό για συνδέσει όλες τις πτυχές του πολιτισμικού και εθνικού μας εαυτού. Εκεί που έπρεπε να στραφούμε είναι ο λαϊκός πολιτισμός που με τα πνευματικά δημιουργήματά του μας δίνει τις απαντήσεις για την ουσιαστική μας σύνδεση με το αρχαίο παρελθόν και τη βυζαντινή πορεία μας.
Ομηρικές εικόνες, ορθοδοξία, αρχαίοι ελληνικοί μύθοι, στοιχεία που πλέκονται και πλάθονται από τον ανώνυμο δημιουργό που περνά στο διάβα του χρόνου ως συλλογική δημιουργία φανερώνουν ότι στη συνείδηση του απλού λαού όλα αυτά υπάρχουν ως στοιχείο της πιο εσωτερικής του έκφρασης. Η αναζήτηση, επομένως, της απόλυτης ιστορικής συνέχειας θα έχει αστοχίες, η λαϊκή συνείδηση όμως ενέχει μια γνησιότητα που όσο και αν επηρεάζεται από τα εκάστοτε πλαίσια δεν μειώνει τη δυναμική της ουσίας της λαϊκής έκφρασης.
Παράδειγμα αυτής της ιδιαίτερης σύζευξης των Ελλήνων δημιουργών είναι ο εντοπισμός κοινών μοτίβων, λέξεων και νοημάτων σε πνευματικά λαϊκά δημιουργήματα, όπως είναι το δημοτικό τραγούδι. Πιο αναλυτικά, στην περίπτωσή μας θα αναφερθούμε στα τραγούδια «Αητέντς’ επαραπέτανεν- Ένας αϊτός περήφανος».
Παράθεση στίχων:
Αητέντς επαραπέτανεν, ψηλά ‘ς σα επουράνια.
Είχεν τ’ ατζία τ’ κόκκινα και το τσαρκούλ’ν ατ’ [κουδούκ’ν ατ’] μαύρον,
εκράτ’ νεν και ‘ς σα κράτσα του, παλληκαρί’ βραχιόναν.
–Αητέ μ’ για δώσ’ με ας σο κρατείς, για πέει με όθεν κείται.
–Ασ’ σο κρατώ ‘κί δίγω σε, άρ’ όθεν κείται λέγω.
Ακεί ‘ς ‘σο πέραν τα ραχιά, ‘ς σ’ ελάτ’ επεκεί μέρος [σο πέραν κιάν’ τ’ ελάτια],
Τραντέλλεναν εσκότωσαν και κείται ματωμένος.
Μαύρα πουλία τρώγ’ν ατον και άσπρα τριγυλίσκουν.
Φατέστεν πουλία μ’ φατέστεν, φατέστεν τον καρίπην.
‘Σ σην θάλασσαν κολυμπετής, σ’ ομάλια πεχληβάνος.
‘Σ σον πόλεμον Τραντέλλενας, Ρωμαίικον παλληκάριν.
Ένας αϊτός περήφανος, ένας αϊτός λεβέντης
από την περηφάνια του κι από τη λεβεντιά του,
δεν πάει τα κατώμερα να καλοξεχειμάσει,
μόν’ μένει απάνω στα βουνά, ψηλά στα κορφοβούνια.
Kι έριξε χιόνια στα βουνά και κρούσταλλα στους κάμπους,
εμάργωσαν τα νύχια του κι επέσαν τα φτερά του.
Kι αγνάντιο βγήκε κι έκατσε, σ’ ένα ψηλό λιθάρι,
και με τον ήλιο μάλωνε και με τον ήλιο λέει:
«Ήλιε, για δε βαρείς κι εδώ σ’ τούτη την αποσκιούρα,
να λιώσουνε τα κρούσταλλα, να λιώσουνε τα χιόνια,
να γίνει μια άνοιξη καλή, να γίνει καλοκαίρι,
να ζεσταθούν τα νύχια μου, να γιάνουν τα φτερά μου,
να ’ρθούνε τ’ άλλα τα πουλιά και τ’ άλλα μου τ’ αδέρφια».
Το πρώτο αφορά το παραδοσιακό αντάρτικο τραγούδι των Ελλήνων του Πόντου, το οποίο θεωρείται ότι είναι αφιερωμένο στον άγνωστο Πόντιο αγωνιστή και το δεύτερο αποτελεί ένα κλέφτικο τραγούδι από τη νότια Ελλάδα. Και τα δύο ανήκουν στα τραγούδια της λεβεντιάς σύμφωνα με το διαχωρισμό του Πάνου Λαμψίδη, στα ακριτικά (Τσιρκινίδης, 1998) και στα κλέφτικα (Πολίτης, 2014).
Ο αετός το κεντρικό πρόσωπο των ποιημάτων αυτών είναι μία δυνατή προσωποποίηση του πιο υπερήφανου πετούμενου. Οι αετοί και στα δύο ποίηματα είναι οι γενναίοι πολεμιστές που αγέρωχα αψηφούν τον θάνατο και τη δύσκολη ζωή στα βουνά και πολεμούν για την ελευθερία. Στη περίπτωση του ποντιακού άσματος ο αετός φέρει τα στοιχεία της θυσίας του παλληκαριού, πετά ψηλά στους ουρανούς, συμβολίζοντας την ελευθερία της ψυχής του πολεμιστή. Από την άλλη ο περήφανος αϊτός είναι ο γενναίος κλέφτης που αδυνατεί να σηκώσει συμβιβασμένος τον ζυγό της σκλαβιάς. Το ποίημα αυτό της κλεφτουριάς αποτελεί μία αλληλογία, ενώ στο ποντιακό ποίημα έχουμε τον φανταστικό διάλογο του δημιουργού με τον αετό που βρήκε το παλληκάρι, μέσα στον οποίο όμως περιγράφονται με σαφήνεια οι αρετές του αντάρτη.
Και τα δύο ποίηματα βρίθουν νοημάτων. Τα πουλιά που βρίσκονται στην πλοκή έχουν τον συμβολισμό τους. Ειδικότερα, έχουμε τα μαύρα πουλιά που τρώνε τον νεκρό αντάρτη, είναι τα πτωματοφάγα όρνια που αποτελειώνουν το σώμα του. Έχουμε, όμως, και τα άσπρα πουλιά που τον περιτριγυρίζουν, αυτά είναι η αγνόητα της ψυχής, μοτίβο και από την Ορθοδοξία που συνοδεύουν την ελεύθερη ψυχή του αντάρτη στον ουρανό. Στο κλέφτικο τραγούδι τα πουλιά που θα έρθουν να ζεστάνουν τα νύχια του αετού είναι οι συναγωνιστές του που τον συντρέχουν στην πολεμική ζωή.
Στο ποντιακό τραγούδι ο αντάρτης έχει θυσιαστεί πια και ο αετός είναι η περηφάνεια του που πηγαίνει το μήνυμα του θανάτου κρατώντας ένα κομμάτι από μπράτσο του παλληκαριού. Όμως, αυτός ο ανώνυμος νέος που κείτεται ματωμένος, και ο ποιητής ζητά από τα πουλιά να τελειώσουν το σώμα του που δεν τον όρισε ποτέ, ώστε να μην είναι δέσμιος της γης, είχε κάποιες αρετές. Εδώ σημειώνουμε έκφραση πόνου για τον καρίπην , του οποίου τα προτερήματα περιγράφονται περιεκτικά. Στη θάλασσα ήταν δεινός κολυμπητής, στη στεριά λεβέντης (σε ελεύθερη απόδοση- στα δασάκια πολύ δυνατός). Το πιο σημαντικό, όμως, είναι και εδώ σημειώνουμε τον νόμο των τριών που ισχύει στο δημοτικό τραγούδι, ότι ήταν στον πόλεμο Τραντέλλενας , πολύ γενναίος, τριάντα φορές Έλληνας (με τη σημασία του γενναίος, απαντάνται σε πολλά ποντιακά άσματα, διατηρώντας τη σημασία αυτή, όχι την εθνική, αντανακλώντας τη γενναιότητα των αρχαίων Ελλήνων και φανερώνοντας τη σχέση του Πόντου με αυτούς). Ένα ρωμαίικο παλληκάρι, ένα παλληκάρι από τη Ρωμανία (Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία- Βυζαντινή Αυτοκρατορία) πολέμησε τόσο γενναία, σαν τριάντα φορές Έλληνας για την ελευθερία και έλαβε το στεφάνι του ηρωισμού.
Στο κλέφτικο τραγούδι ο περήφανος αετός είναι και αυτός ένας γενναίος πολεμιστής και κλέφτης στα βουνά. Δεν κατεβαίνει χαμηλά να ξεχειμωνιάσει μα προτιμά τη μοναξιά και τις δύσκολες συνθήκες του βουνού. Εκεί λαβωμένος από τα τραύματα του πολέμου, το κρύο και τη δύσκολη ζωή, καρτερεί την άνοιξη και μαλώνει με τον ήλιο (προσωποποίηση), επιθυμώντας να έρθει η άνοιξη, να γίνει καλοκαίρι (νόμος των τριων και εδώ) και γυρίσουν οι συμπολεμιστές του να συνεχίσουν μαζί τον αγώνα για τη λευτεριά.
Και στα δύο έχουμε μέτρο τον ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο, προσωποποίηση του αετού και των άλλων πουλιών, μεταφορές, υπερβολές, τον νόμο των τριων και εικόνες.
Δύο δημοτικά τραγούδια που δημιουργούνται σε εντελώς διαφορετικά γεωγραφικά και ιστορικά πλαίσια, με διαφορές στη γλώσσα, όσον αφορά τη διάλεκτο (ποντιακή και νεοελληνική με τοπικούς ιδιωματισμούς), αλλά με κοινή τη γλωσσική λιτότητα των δημοτικών ποιημάτων.
Οι συμβολισμοί, η προσμονή της ελευθερίας, η περηφάνεια και η γενναιότητα…
Τόσο κοντά και τόσο μακριά ο Ελληνισμός και Ρωμιοσύνη επικοινωνούν μυσταγωγικά στη ψυχή του λαού και η δάδα μένει αναμένη…
Ας μην ψάχνουμε τη συνέχεια σε εθνικιστικά κατασκευάσματα, ας μην προδίδουμε τη μνήμη και την ταυτότητα με την άρνηση της ύπαρξης κάθε τι ελληνικού…
Εδώ είναι η απάντηση! Αυτό το κάτι κοινό στη λαϊκή παράδοση μας.
Έτσι, αναδεικνύεται η ανάγκη να παιδαγωγήσουμε τις νέες γενιές σε αυτόν τον πνευματικό πλούτο, να τον κάνουμε να μιλήσει στις καρδιές τους.
Βιβλιογραφία-πηγές:
Ευσταθιάδης, Ε. (1992). Τα Τραγούδια του Ποντιακού Λαού. Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη.
Κυριακίδης, Σ. (1990). Το Δημοτικό Τραγούδι: Συναγωγή Μελετών (επιμ. Άλκη Κυριακίδου- Νεστόρος). Αθήνα: Ερμής.
Λαμψίδης, Π. (1960). Δημοτικά Τραγούδια του Πόντου, Επιτροπή Ποντιακών Μελετών: Αθήνα.
Πολίτης, Ν. Τα Δημοτικά Τραγούδια, Εκδόσεις: Πέλλα.
Πολίτης, Ν. (2014). Δημοτικά τραγούδια (Vol. 180). Pelekanos Books.
Τσιρκινίδης, Η. (1998). Ποντιακά Δημοτικά Τραγούδια. Αθήνα
Προκοπίδου Μαρία, δασκάλα, συγγραφέας- M.Ed. Επιστήμες Αγωγής και Νέες Τεχνολογίες- Ανθρωπιστικές Σπουδές (ΠΔΜ) & M.Ed. Eιδική Ενιαία Εκπαίδευση (ΕΠΚ).
