Μπαίνουμε στο εορταστικό Χριστιανικό Δωδεκαήμερο, που αρχίζει τα Χριστούγεννα και ολοκληρώνεται την ημέρα των Θεοφανίων ή Φώτων. Για την Ορθόδοξη Εκκλησία, τόσο τα Χριστούγεννα όσο και τα Θεοφάνια συγκαταλέγονται στις δώδεκα μεγάλες χριστιανικές εορτές, αλλά και στις δέκα Δεσποτικές.
Κατά τη διάρκεια του Δωδεκαημέρου η μία εορτή διαδέχεται την άλλη. Πρώτα-πρώτα ο εορτασμός των Χριστουγέννων που εκτείνεται σε τρεις ημέρες: Ανήμερα εορτάζεται η «κατά σάρκα Γέννησις του Κυρίου και Σωτήρος ημών Ιησού», η προσκύνηση των ποιμένων της Βηθλεέμ και η άφιξη των Τριών Μάγων. Η δεύτερη ημέρα των Χριστουγέννων είναι η «Σύναξις της Θεοτόκου», αναφερόμενη στον ρόλο της Παναγίας στην Ενανθρώπιση του Υιού του Θεού. Η τρίτη ημέρα (27 Δεκεμβρίου) είναι η εορτή του Πρωτομάρτυρα και αρχιδιακόνου Αγίου Στεφάνου. Στις 29 Δεκεμβρίου είναι η εορτή των Αγίων 14.000 νηπίων, «των υπό του Ηρώδου αναιρεθέντων».
Τα μεθεόρτια των Χριστουγέννων συνεχίζονται μέχρι την παραμονή της Πρωτοχρονιάς, ημέρα που είναι γνωστή ως «Απόδοσις της εορτής των Χριστουγέννων». Μία ακόμα από τις Δεσποτικές εορτές είναι εκείνη της Περιτομής του Ιησού Χριστού, την 1η Ιανουαρίου (πρώτη ημέρα του πολιτικού έτους, το εκκλησιαστικό έτος ως γνωστόν αρχίζει την 1η Σεπτεμβρίου), ημέρα εορτής και του Αγίου Βασιλείου. Την πρώτη του χρόνου τελείται η Θεία Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου, ενώ την επομένη αρχίζουν τα προεόρτια των Θεοφανίων. Στις 4 Ιανουαρίου εορτάζεται η «Σύναξις των Εβδομήκοντα Αποστόλων».
Η Παραμονή των Θεοφανίων, στις 5 Ιανουαρίου, είναι ημέρα αυστηρής νηστείας, κατά την οποία οι θεοσεβείς δεν τρώνε τίποτα μέχρι να πιουν τον Μέγα Αγιασμό της επομένης, και γενικά το λειτουργικό περίγραμμα θυμίζει την παραμονή των Χριστουγέννων. Στους ναούς γίνεται η ακολουθία των μεγάλων και Βασιλικών Ωρών, και το πρωί των Φώτων η Θεία Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου, την οποία ακολουθεί αμέσως η Ακολουθία του Εσπερινού, μετά το πέρας της οποίας γίνεται η τελετή του Μεγάλου Αγιασμού των Υδάτων, σε ανάμνηση της Βαπτίσεως του Χριστού.
Το Δωδεκαήμερο κατέχει σημαντικότατη θέση στην ελληνική λαϊκή λατρεία, επειδή συνδέεται με τις παραπάνω μεγάλες εορτές. Συνδέεται ακόμα με πλήθος εθίμων δεισιδαιμονιών και δοξασιών. Παλαιότερα ήταν πάντα και μια περίοδος ανάπαυλας για τους γεωργούς ύστερα από την εντατική εργασία της σποράς που προηγήθηκε.
Κατά τη λαϊκή παράδοση, από την παραμονή των Χριστουγέννων μέχρι τα Θεοφάνια, οπότε «τα νερά είναι αβάφτιστα», ανεβαίνουν οι Καλικάντζαροι στην επιφάνεια της γης από τον Κάτω Κόσμο, μπαίνουν στα σπίτια από την καπνοδόχο και τα αναστατώνουν. Για να τους διώξουν, οι ένοικοι σχεδιάζουν το σημείο του Σταυρού σε διάφορα μέρη του σπιτιού και φροντίζουν να έχουν αναμμένη φωτιά.
Πολλά είναι τα εορταστικά έθιμα του Δωδεκαημέρου, τα οποία αρχίζουν από την παραμονή των Χριστουγέννων με τα κάλαντα, που συνεχίζονται με τα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς και τελειώνουν με τα κάλαντα της «θεότρεμης» γιορτής των Θεοφανίων. Τα κάλαντα θα ειπωθούν από τα παιδιά και από παρέες μεγάλων και είναι ανάλογα με την καταγωγή των κατοίκων.
Όλα τα έθιμα της περιόδου του Δωδεκαημέρου ήταν συνδεδεμένα με τη δοκιμασία του ανθρώπου να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες της χειμερινής περιόδου και ως σκοπό είχαν αφενός να γιορτάσουν τη μετάβαση από τον χειμώνα στην αναγέννηση της άνοιξης και αφετέρου να τονωθεί το θρησκευτικό αίσθημα και να εξασφαλισθεί η ευτυχία για τη χρονιά που ερχόταν. Έθιμα και δοξασίες που επιβιώνουν μέχρι σήμερα έχουν διατηρηθεί από την αρχαιότητα και περιέκλειαν τον φόβο αλλά και την ελπίδα να υπάρξει αφθονία υλικών αγαθών τη νέα χρονιά. Βασικό στοιχείο των εθίμων του Δωδεκαημέρου ήταν ο εξορκισμός του κακού και η ευλόγηση της νέας περιόδου, που ήταν καθ’ οδόν.
Σ’ αυτήν τη λογική εντάσσονται οι ευχές που διατυπώνονται στα κάλαντα, ο φόβος του κακού ποδαρικού της Πρωτοχρονιάς, αλλά και οι ευχές για την υγεία και την οικογενειακή ευημερία. Την παραμονή ή προπαραμονή των Χριστουγέννων έχουν προηγηθεί τα “χοιροσφάγια”, η σφαγή των γουρουνιών, που το παχύ τους κρέας και το λίπος ήταν η κατάλληλη τροφή για τον βαρύ χειμώνα.
Ωστόσο, όποια κι αν είναι τα έθιμα και οι παραδόσεις, νέες ή παλιές, που σίγουρα έχουν τη δική τους ξεχωριστή αξία, δεν πρέπει ν’ αφήνουμε να μας διαφεύγει ποιο είναι το πραγματικό νόημα αυτών των γιορτών. Που δεν είναι άλλο από την ειρήνη, την αγάπη, την συναδέλφωση, την αλληλεγγύη κι ό,τι άλλο προσθέτει πραγματική αξία στη ζωή μας.
Όλα τα άλλα, τα φώτα και τα φανταχτερά στολίδια, οι διασκεδάσεις, το φαγητό, το χριστουγεννιάτικο δέντρο και τα δώρα, θα προστεθούν απλώς στη γιορτινή ατμόσφαιρα. Και δεν πρέπει να υποβαθμίσουν το αληθινό νόημα των εορτών.
Δρ. Αυγουστίνος (Ντίνος) Αυγουστή
