Η 15η Ιανουαρίου 1950 ήταν η μέρα που ο Κυπριακός Ελληνισμός χάραξε στο γρανίτη της ιστορίας τη θέλησή του για το μέλλον του, δημιουργώντας το αναφαίρετο δίκαιο των υπαρξιακών του αγώνων. Η συντριπτική πλειοψηφία των δικαιουμένων ψήφου, οι 215.108 επί συνόλου 224.747, προσήλθαν στις εκκλησίες και ψήφισαν αβίαστα ότι επιθυμούν την ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα.
Ήταν μια ιεροτελεστία που παρατάθηκε μια βδομάδα και καθόρισε οριστικά την απόφασή του να ζήσει στο πλαίσιο του υπόλοιπου ελεύθερου έθνους. Το Δημοψήφισμα υπήρξε η συνισταμένη των δυναμικών και ειρηνικών απαιτήσεων του λαού όπως διαμορφώθηκαν στα 129 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση του 1821, στην κοσμογονία της οποίας προσήλθαν και αγωνίστηκαν 1000 περίπου στην αγκάλη της μητρός πατρίδος (Βλπ. Γιάννης Σπανός, «ΟΙ Κύπριοι Εθελοντές στους Εθνικούς Αγώνες».
Κύπριοι εθελοντές που έδρεψαν με τους ηρωισμούς και την ανυστεροβουλία τους το θαυμασμό των επαναστατών της παλιγγενεσίας, η δε μόνη επιθυμία τους κατετέθη στον εκ μητρός Κύπριο Ιωάννη Καποδίστρια, κυβερνήτη της ελεύθερης Ελλάδας, με έγγραφο της 19ης Αυγούστου 1828, που υπέγραψαν ο Αρχιεπίσκοπος Πανάρετος και οι επίσκοποι Πάφου Χαρίτων, Κιτίου Λεόντιος και Κυρηνείας Χαράλαμπος, επαναλαμβάνοντας τη διακήρυξη των Κυπρίων επαναστατών, ότι πολέμησαν και προσέφεραν τα πάντα για να ζήσει η πατρίδα ενωμένη με την απελευθερωμένη Ελλάδα.
Βέβαια δεν ήταν η διακήρυξη εκείνη η μόνη. Ήταν η απαρχή των απαιτήσεων του Λαού που διαδηλώθηκαν με τη Διακήρυξη των Παρισίων της 6ης Δεκεμβρίου 1821 και έκτοτε με επαναστατικά κινήματα (Ιωαννικίου και Θησέως 1833, 1931.), πρεσβείες στο εξωτερικό με επί κεφαλής Αρχιεπισκόπους και επισκόπους, διαδηλώσεις και συλλαλητήρια ( 1887, 1888,1895, 1896, 1902, 1912)και αποστολές στο Λονδίνο επί υπουργιών Λίττελτον, Έιμερυ και Πάσφιλντ και κατά την επίσκεψή του στον Τσόρτσιλ, αλλά και δημοψηφίσματα (1914, 1921, 1930).
Ενδεικτικά και τα άρθρα των εφημερίδων (Νέον Κίτιον, Αλήθεια, Νέον Έθνος, Σάλπιγξ, Ηχώ, Πατρίς, Ελευθερία, Αιών, Λαϊκή, Φωνή της Κύπρου, Ευαγόρας, Χρόνος, Πάφος, Νέα Ισότης, Κυπριακός Φύλαξ, Ένωσις, Κήρυξ, Επιθεώρησις κ.ά. (Βλπ. έργο Γιάννη Σπανού). Οι διακηρύξεις υπερβαίνουν τις 35 με κορυφαία την εξέγερση των Οκτωβριανών.
Εξ άλλου η επιθυμία του Λαού υπεγράφη με το αίμα του στους Παγκοσμίους Πολέμους και στη συμμετοχή των Κυπρίων στις εθνικές εξορμήσεις. Ιδού γιατί προανέφερα πως το Δημοψήφισμα του 1950 ήταν η συνισταμένη των διεκδικήσεων για την ένωση με την Ελλάδα.
Όλα άρχισαν στο δικηγορικό γραφείο Σάββα Λοϊζίδη στην οδό Ομήρου των Αθηνών, σε μυστική συνάντηση, παρόντος και του Μητροπολίτη Κιτίου Μακαρίου, με την εισήγηση του πανεπιστημιακού καθηγητού Δημητρίου Βεζανή. Ο Μητροπολίτης μετέφερε την εισήγηση στον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο Β΄, τον Μυριανθέα, ο οποίος συμφώνησε ολόψυχα και η εθναρχούσα εκκλησία ανέλαβε την προκήρυξη του Δημοψηφίσματος (15-22 Ιανουαρίου 1950) με τη συνεργασία της Δεξιάς και της Αριστεράς της Κύπρου.
Ήμουν 11 χρόνων τη μέρα του Δημοψηφίσματος και για μένα η πρώτη εικόνα υπήρξε αφετηριακή στη συνέχεια της ζωής μου. Ήταν η εικόνα του παππού Γιάννη Σπανού, πατριάρχη της οικογένειας και των γόνων, που ακολουθούσαν προς την εκκλησία του πολιούχου Αιγιαλούσης Μιχαήλ Αρχαγγέλου. Κι οι προσελεύσεις σαν λιτανείες ιεροτελεστιών σ’ όλο το νησί, που έπλεε στα γαλανόλευκα και πορευόταν στο χρέος πατώντας σε κλαδιά μυρσίνης και δάφνης, ενώ οι ψαλμουδιές και τα εμβατήρια σύνθεταν τη μουσική των προαιώνιων πόθων, με κυριαρχικούς τους μυριόστομους ήχους του Εθνικού μας Ύμνου και τη βροντή της ενωτικής ιαχής.
Οι Άγγλοι εφάρμοσαν πολιτική τρομοκρατία για να αποθαρρύνουν τον κόσμο και να τον απομακρύνουν από τις δέλτους του Δημοψηφίσματος. Προειδοποίησαν τους δασκάλους και τους δημοσίους υπαλλήλους ότι θα απολυθούν αν ψηφίσουν, με αποτέλεσμα αριθμός υπαλλήλων να απόσχουν, αλλά ο αριθμός ήταν ελάχιστος, γύρω στο 2 με 3%, όπως αποδεικνύεται από το 97% που ψήφισαν την ένωση. Εξ άλλου, αρνητική τακτική τήρησαν και στη συνέχεια. Δεν παρέλαβαν τους τόμους του Δημοψηφίσματος, όπως άλλως τε συνέβη και με την τότε ελληνική κυβέρνηση, η οποία κατά τον αντιπρόεδρο της κυβερνήσεως Γεώργιο Παπανδρέου ανέπνεε με δύο πνεύμονες, ένα αγγλικό και ένα αμερικανικό και φοβόταν μη πεθάνει από ασφυξία!…
Η σημασία του Δημοψηφίσματος ήταν πολύπλευρη και ουσιαστική. Εδημιούργησε δίκαιο. Απεκάλυψε τη θέληση των Κυπρίων. Αλλά η διακηρυγμένη θέληση του Λαού υπήρξε και η δύναμη που οδήγησε στην εποποιία της ΕΟΚΑ και στην ηθική ακτινοβολία του Κυπριακού Ελληνισμού στα ηρωικά κεφάλαια της παγκόσμιας ιστορίας.
Γιάννης Χρ. Σπανός
