Το φιλότιμο είναι καθαρά ελληνική έννοια. Ένα πετράδι του ελληνικού λεξικού. Δεν ερμηνεύεται σε άλλη γλώσσα. Είναι αρετή της φυλετικής συνείδησης των Ελλήνων. Αποδίδει την τιμή και την αξιοπρέπεια του ανθρώπου και την απόλυτη προσήλωση στην αξία της. Και είναι άπειρα τα δείγματα τεκμηρίωσης της ιδέας στην ιστορία μας.
Αναφέρομαι στην ενδεικτική περίπτωση του Χαρίλαου Μιχαήλ, που αναδείχτηκε ένας των ηρώων της αγχόνης της 9ης Αυγούστου 1956. Και είναι απαύγασμα συνομιλίας μου με τον ιερέα των Κεντρικών Φυλακών, τελευταίο συνοδό των μελλοθανάτων της ΕΟΚΑ. Ο Παπαντώνης μου διηγήθηκε με καταφανή συγκίνηση την ιστορία.
Στις 15 Δεκεμβρίου 1956, διεξαγόταν η μάχη των Σόλων, στο Μερσινάκι. Σε μια στιγμή μια σφαίρα κτύπησε τον Ανδρέα Ζάκο και άλλη τον Μάρκο Δράκο. Είδε τους δυο συναγωνιστές του να πέφτουν ο Χαρίλαος που φύλαγε σε απέναντι ύψωμα κι έτρεξε στη σκηνή της μάχης, όπου κειτόταν πεσμένος στο χώμα ο Αντρέας, δίπλα στον νεκρό ήδη Χαράλαμπο Μούσκο.
Οι αγωνιστές διέφυγαν από το πεδίο της σύγκρουσης, όχι όμως κι ο Χαρίλαος, που κάθισε αμετακίνητος πλάϊ στον τραυματισμένο Ζάκο. Έμεινε εκεί κι όταν πλησίασε ο Άγγλος Ταγματάρχης Κρουπ, με αυτόματο, και τον συνέλαβε.
Τον τραυματία και το συναγωνιστή του οδήγησαν στις φυλακές. Τους καταδίκασαν σε θάνατο με τον Ιάκωβο Πατάτσο. Και τους κρέμασαν την αυγή της 9ης Αυγούστου 1956 ενώ τον κόσμο δονούσαν οι απόηχοι των νεκρικών καμπάνων που μετέδιδαν το μαντάτο σ’ όλο το νησί.
Με τον Παπαντώνη είχα σειρά συνομιλιών για όλους τους μελλοθανάτους. Μια μέρα τον ρώτησα: Πάτερ Αντώνιε, ο Χαρίλαος δεν πυροβολούσε εκείνη τη μέρα. Ήταν φύλακας και είχε την ευχέρεια ν’ ακολουθήσει τους συναγωνιστές του και να διαφύγει. Γιατί έτρεξε στον Αντρέα κι έμεινε πλάι του, με αποτέλεσμα να συλληφθεί και να οδηγηθεί στην κρεμάλα; Κι ο ιερέας μου έδωσε την απλή αλλά συγκλονιστική απάντηση: Τον ρώτησα και έκπληκτος μου απάντησε: Να φύγω; Και να εγκαταλείψω τον φίλο μου τραυματία στα χέρια των Εγγλέζων;
Η απάντηση του παλληκαριού ήταν η φωνή της συνείδησης του απελευθερωτικού αγώνα. Ο Χαρίλαος διατράνωνε με λακωνικότητα τη θέληση της λεβεντιάς ενός Λαού που πολεμούσε και θυσιαζόταν για την ελευθερία της πατρίδας του και την ανθρωπιά του. Ο άνθρωπος της ΕΟΚΑ πολεμούσε με την ελληνική του συνείδηση όρθια και πάνοπλη με τις ιδέες της καταγωγής του. Ανέβαινε στην αγχόνη τραγουδώντας το υπαρξιακό νόημα της ζωής του.
Πίστευε στην πατρίδα, τη λευτεριά και την αξιοπρέπειά του την καθαγίαζε με τη θυσία του. Ο άνθρωπος εκείνων των ηρωικών καιρών πέθαινε σε ατμόσφαιρα αποθέωσης. Ζούσε και δρούσε ευδαίμων στην αγαλλίαση των σκοπών του, στερεωμένος στην έπαλξη της αξίας που αντλούσε από την ιερότητα της ύπαρξής του. Ο άνθρωπος του αγώνα είχε φιλότιμο.
Την ίδια δραματική απόφαση συνάντησα τον ίδιο χρόνο ως ο Ομαδάρχης Κρούσεων «Λόντος», Λευκωσίας, όταν έστειλα τον Δημητράκη Ανδρονίκου και τον Σαββάκη Κωνσταντίνου, συμμαθητές μου στην Στ΄ τάξη του Παγκυπρίου Γυμνασίου, να κτυπήσουν με δυο βόμβες το Κέντρο της Στρατιωτικής Αστυνομίας στο δρόμο προς το Κυβερνείο (επιταγμένο σπίτι Λουκούδι). Κτύπησαν κι απομακρύνθηκαν κατά τη διαταγή.
Οι Άγγλοι περικύκλωσαν την περιοχή και το Οικοτροφείο του Παγκυπρίου. Συνέλαβαν τον Μάκη Ιακωβίδη, συμμαθητή μας, τον βασάνιζαν και τον καταδίκασαν σε 14 χρόνια φυλάκιση για το συμβάν. Οι δυο συναγωνιστές μου ζήτησαν να τους επιτρέψω να παραδοθούν και να παραδεχθούν ότι ήταν οι πραγματικοί δράστες. Και βέβαια απέκλεισα τέτοιο ενδεχόμενο.
Κι από τις δυο περιπτώσεις τεκμαίρεται ότι η φιλοτιμία ήταν κοινή αρετή μεταξύ των αγωνιστών της ΕΟΚΑ. Θυσιάζονταν για τη φιλία, την ανθρωπιά, το φιλότιμο. Οπότε προκύπτει ένα μυστήριο στη λογική σύγκριση των δυο εποχών που απέχουν μόλις 64 χρόνια μεταξύ τους, που διαμηνύει ότι επεσυνέβη διχασμός προσωπικότητας και σχίσμα συνειδήσεων. Με παράλληλη ριζική διαφοροποίηση των κοινωνιών, χαλασμό του ανθρώπου, ρήξη ιδεολογιών, ανατροπή ιδεών, χάσμα ηθικής, εθνομηδενισμό. Αντιμετωπίζουμε σε όμοιες καταστάσεις, αγγλοκρατίας- τουρκοκρατίας, άλλους κόσμους. Αποξένωση της ψυχής από τα ιδανικά, τις υποχρεώσεις, τους σκοπούς. Απογύμνωση από όσα καταξίωναν την ανθρώπινη ύπαρξη κι ομόρφαιναν την εξέλιξη στην ζωή.
Κι αν αναζητήσουμε, όπως έχουμε χρέος, την αιτία, θα καταλήξουμε στο οδυνηρό συμπέρασμα ότι η αιτία είναι παγιδευμένη στην απολάκτιση του φιλότιμου από τον άνθρωπο. Και τούτο λόγω της διαστροφής των ιδεών και των σκοπών της παρεχόμενης αγωγής των νέων από την οικογένεια και της αλλοίωσης της αποστολής της παιδείας με ιδεολογικούς εκτροχιασμούς από την Πολιτεία. Και σε μεγαλύτερο βάθος λογισμών, θα αποδεχθούμε ότι θα αντιμετωπίσουμε απείρως χειρότερα δεινά από όσα μας δοκιμάζουν.
Οπότε τα συμπεράσματα είναι εφιαλτικά επί των αναμενομένων, το δε υπέρτατο χρέος των Κυβερνήσεων είναι βαρύτατο. Είτε προσαρμόζονται με τις υπαγορεύσεις της ιστορικής και ηθικής ανάγκης, είτε καθίστανται ένοχες για τα συντελούμενα και τα επόμενα. Οπότε το θέμα υπεισέρχεται στον τομέα της Δικαιοσύνης που αργεί 61 χρόνια…
Γιάννης Χρ. Σπανός
